طراحی الگو و بسته مشاوره معنوی براساس (موضوع عشق) در مثنوی معنوی مولوی

ـ مقدمه

در نگاهی تاریخی دربارة گرایش بشر به معنویّت یا روحانیّت (spirituality) می‌توان گفت، فطرت حقیقت‌جو و تعالی‌گرای بشر همواره به‌دنبال یافتن پاسخ درخور و اقناع‌کننده به سؤالاتی بوده که ذهن او را دربارة اهداف خلقت و حیاتش روی کرة خاکی اشغال کرده است. در این کنجکاوی و جست‌وجو (جست‌وجوی اهداف زندگی در معنای گستردة کلمه و ارائة پاسخ آرامش‌دهنده)، معنویّت جایگاه خطیری داشته است و با وجود فراز و فرودهای مفهومی و محتوایی فراوان، همواره در مقاطع مختلف تاریخ زندگی بشر شاهد تجدید حیات توجه به معنویّت هستیم (گل‏پرور، 1397، ص. 19). طرح معنویّت و مذهب به‌طور روزافرونی در موضوعات روان‌شناسی معاصر اهمیت یافته است. واردشدن «مشکلات معنوی یا مذهبی (Religious or Spiritual Problem)» در چهارمین مجموعة آماری و تشخیصی طبقه‌بندی اختلالات روانی (DSM-IV) بیانگر پیشرفت علمی معناداری در این زمینه است؛ برای اولین‌بار تجربیات آشفته‌ساز مذهبی یا معنوی تحت عنوان مشکلات غیرپاتولوژیک (nonpathological problems) پذیرفته و تصدیق شد و در پنجمین ویراست ² برای تشخیص هر اختلالی، تصریح موضوعات مربوط‌به فرهنگ مطرح شد. معنویّت یک بُعد اساسی تجربۀ بشری در سراسر جهان است که به‌سوی یکی از محوری‌ترین مباحث روان‌شناختی حرکت می‌کند. با توجه به اینکه شمار بسیاری از مردم جهان معنویّت خدامحور را در زندگی خود پذیرفته‌اند، محققان به کارکرد این مفهوم در زندگی سالم توجه کرده‌اند. دفاع از مفهوم معنویّت در اینجا مدّنظر نیست؛ اینکه انسان از معنویّت چه می‌خواهد، اهمیت بسیاری دارد. معنا، هدف (به‌ویژه هدف غایی و خدا)، ارزش، عقلانیّت، درستی و سعادت، عشق، فرا روی و بینش باطنی، تحول، شفا و دگرگونی و حتی لذت و آرامش ازجمله مفاهیمی هستند که نیاز انسان‌ها به معنویّت را برجسته می‌کنند و یا با تجارب معنوی به‌دنبال کسب آنها هستند (جان‌بزرگی، 1395، ص. 174). اصطلاح «معنویّت» در سال‌های اخیر وارد روان‌شناسی شده است و قبل از آن در قالب دین در نظریه‌های روانکاوی (Psychoanalysis) و روان‌شناسی انسان‌گرا (Humanism) ³ مطرح شده بود. الکین (Alkin) یکی از جامع‌ترین تعریف‌ها را دربارة معنویّت ارائه می‌دهد: 1) معنویّت پدیده‌ای جهان‌شمول است؛ به عبارتی، معنویّت در اعضای هیچ دین، فرهنگ، قوم یا گروه خاصی نیست و هرکس به فراخور توانایی‌اش می‌تواند از آن بهرمند شود. 2) معنویّت و معنویّت‌گرایی یکی از توانایی‌های ذاتی بشر است؛ بنابراین، معنویّت‌گرایی پدیده‌ای درونی است، نه بیرونی. 3) معنویّتْ هسته‌ای مشترک و جلوه‌های متعددی دارد؛ به‌طوری‌که بیشتر مراسم معنوی ازجمله سماع، ریاضت و خلوت‌کردن‌ها، خودسازی‌ها، راز و نیازهای شبانه یا زیستن و حضور در دل طبیعت، همگی با هدف رهاشدن از خویش و ارتباط با موجودی ماورای‌طبیعی انجام می‌شود. 4) معنویّت با تمایل به متعالی‌دیدن خود و حیات در ارتباط است. به این ترتیب، انسان با دیدی فراتر از نگاه مادّی به جهان خود و دیگر پدیده‌ها می‌نگرد. 5) معنویّت با اعتقاد به انرژی و قدرت بیکران در هستی مرتبط است. 6) عشق و نوع‌دوستی با معنویّت پیوند خورده است. بدون عشق به خود و دیگر موجودات هستی، معنویّت معنایی ندارد (مقیمیان و سلمانی، 1389، ص. 42). امروزه «معنویّت‌درمانی» (Spirituality therapy) یکی از درمان‌های فرانوین و زمینه‌گرا (Postmodern and contextualtherapies) است. مشاورۀ معنوی بر دو اصل مهم استوار اسـت: یکـی رسیدن فرد به سرزندگی روان که مستلزم عشق به دیگران، عشق به کار و عشق به متعلقـات اسـت و دیگری رسیدن فرد به معنویّت که نیازمند اعتقاد به معنویّات، یگـانگی و اعتقـاد بـه دگرگـونی (معاد) است. در این روش، مشاور با پرورش یک وجود سرزنده و معنوی و هدایت درمان، برپایة شش اصل یادشده می‌تواند مُراجع را به خودِ حقیقی خویش برساند (محسنی اژیه، 1394، ص. 21). «دین» (Religion) و معنویّت رابطة عمیقی دارند. یک ویژگی مشترک این است که هر دوی آنها بر «ایمان» مبتنی هستند؛ بنابراین، آنها با هم مرتبط و درهم تنیده، به‌هم‌پیوسته و تعویض‌پذیر هستند؛ پس نیازی نیست که آنها را در تقابل با یکدیگر دید. امروزه معنویّت یک پدیدة روان‌شناختی و یک موضوع تحقیقاتی متمایز از «دین‌داری» شناخته شده است. دین‌داری یک پدیدة جامعه‌شناختی است که مستلزم وابستگی و درگیری با یک دین سنّتی و شرکت در فعالیت‌های مذهبی است که به شیوه‌ها و آموزه‌های گروهی یا اجتماعی اشاره دارد؛ درحالی‌که معنویّت، روان‌شناختی و شامل اعتقادات شخصی، ارزش‌ها، رفتار و تجربیات است. از نظر برخی، دین از معنویّت جامع‌تر است؛ ولی از دیدگاه برخی دیگر، معنویّت ممکن است منبع و قلب دین باشد؛ بنابراین گسترده‌تر و برتر است (Altınlı & Coleman, 2015). درحالی‌که روان‌تحلیل‌گران (اولین موج روان‌شناسی) مخالف دین بودند، ویلیام جیمز (William James)، پیشگام مطالعة مذهب و معنویّت در روان‌شناسی، معتقد است ایمان بدون شک، مؤثرترین درمان اضطراب، و نیرویی است که باید برای کمک به انسان در زندگی وجود داشته باشد. نبودِ ایمان زنگ خطری است که ناتوانی انسان را در برابر سختی‌های زندگی اعلام می‌دارد (Altınlı & Coleman, 2015, p. 171). ریچاردز و برگین نیز نوعی راهبرد معنوی برای استفاده در مشاوره و روان‌درمانی تحت عنوان «رویکرد یکپارچه‌نگر» ارائه دادند. آنان با ذکر جزئیات، فهرست کلی مداخله‌های ممکن را ارائه و توضیح می‌دهند. این مداخله‌ها عبارت است از: دعا (pray) برای مراجعان و ترغیب آنان به دعاکردن، بحث دربارة مسائل الهی، استفاده از متون مقدس در درمان، استفاده از فنون تن‌آرامی معنوی و تصویرسازی و ذهن‌آگاهی (mindfullness). ازجمله مداخله‌های دیگر در درمان‌های معنوی، می‌توان به تمرکز (focusing)، مراقبه (meditation) ، ترغیب مراجعان به بخشایشگری (forgivness) و ایثار، کمک‌کردن به مراجعان برای هماهنگی و همخوان‌بودن با ارزش‌های معنوی، خودفاش‌سازی عقاید و تجربه‌های معنوی، همراهی و خدمت (service)، نوشتن یادداشت روزانه (Journal wirting)، کتاب‌درمانی (Bibliotherapy)، آموزش‌های اخلاقی (Moral training) نیز اشاره کرد (Richards, 2005 & Bergin). کِنت پارگامنت (Kenneth pargament) با تلقی دین مانند تأمین‌کنندة «معنا» به طراحی نظریة «مقابلة دینی» پرداخته است (شریعت باقری، 1392). «عرفان» از ریشة معرفت، به نوعی شناخت شهودی و بی‌واسطه اطلاق می‌شود. عرفان اسلامی به‌طور خاص به معنی خودشناسی و خداشناسی ⁴ است (میرباقری‌فرد، 1392، ص. 25). معرفت نفس اساس خلقت هستی و انسان در ادیان آسمانی و عامل مشترک آنها با روان‌شناسی است (زری‏فام و همکاران، 1393، ص. 75). عرفان اسلامی در قرآن و سنّت پیامبر ^(ص) ریشه دارد. این عرفان در قرون پس از هجرت رشد کرد و در جهان اسلام به تصوف یا صوفی‌گری معروف شد و یکی از عرفان‌های ریشه‌دار شرقی به شمار می‌رود. البته برخی مورخان و نویسندگان ازجمله ابوریحان بیرونی دربارة پیشینة آن در ادیان و فرهنگ‌های دیگر نظرپردازی کرده‌اند (دهباشی و میرباقری‏فرد، 1394، ص. 132). در متون عرفانی مراحل خودشناسی و خداشناسی عارف را «سفر» یا «سیروسلوک» می‌نامند (میرباقری‌فرد، 1391، ص. 69). این سفر درونی یا «سفر انفسی» همانند سفرهای بیرونی یا «سفر آفاقی» منازلی دارد که درواقع نشانه‌های مسیرند که به‌طورکلی می‌توان در هشت منزل آن را تعریف کرد: 1) یقظه و انتباه، 2) طلب و اراده، 3) تزکیۀ نفس، 4) احوالات، 5) عشق، 6) سکر و حیرت، 7) فناء فی الله و بقاء بالله و 8) توحید. منزل سوم، یعنی تزکیة نفس یا «خودسازی» پس از بیداری و جست‌وجوی مسیر است که شامل هفت «مقام» عبور از لایه‌های زمخت جسمانی و آمادگی برای دریافت لطافت الهی است که عبارت‌اند از: توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل و رضا. منزل چهارم احوالات عرفانی است که ده مرحله از «مراقبه» تا «یقین» را در بر دارد (میرباقری‏فرد، 1392، ص. 73)؛ «مقام عشق» در میانة راه سیروسلوک عرفانی و نقطۀ عطف آن برای خودشناسی و خودآگاهی و رسیدن به خداشناسی است. «عشق» از ویژگی‌های عرفان اسلامی و «عقل» مشخصة فلسفه است. عارفان اسلامی عشق را «سیر تکاملی هر موجود برای اتصال به کل» تعریف می‌کنند که در وجود انسان و کل هستی سریان دارد (میرباقری‏فرد و حجتی‏زاده، 1392، ص. 18). کل سیروسلوک به دو مرحلۀ مجاهده و مشاهده است. تفاوت عمدۀ این دو در کوشش و وجود «خود» در مرحلۀ مجاهده است؛ ولی در مشاهده، «خود» از میان رفته است و سالک با کشش و جذبۀ الهی سیروسلوک می‌کند (دهباشی و میرباقری‏فرد، 1394، ص. 32). اعتقاد بر این است که در ظرف وجودی انسان، دو چیز با هم نمی‌گنجد: «خود یا خدا» (میرباقری‌فرد، 1391، ص. 71). در مقام عشق این کیمیاگری رخ می‌دهد و عارف به عاشقی خالی از «خود» تبدیل می‌شود که بی سر و پا درپی معشوق افتاده است و مست و حیران وارد مقام «سکرو حیرت» می‌شود. در مقام «فنا» از خود بیگانه و فانی می‌شود و آمادگی دریافت نور الهی و یکی‌شدن به معشوق را در مقام هفتم و هشتم پیدا می‌کند. درواقع در این مسیر معنوی، انسان به‌تدریج از خود و آمیختگی‌ها، لایه‌به‌لایه خالی می‌شود و آمادگی دریافت ویژگی‌های متعالی و الهی را در خود ایجاد می‌کند (رشیدآبادی، 1392). مولانا جلالدین محمد بلخی (672‑604 ق.) پرچمدار عشق در میان عارفان اسلامی به شمار می‌رود. عشق در مثنوی مولوی به گسترده‌ترین و عمیق‌ترین شکل ممکن نمایش داده شده است (میرباقری‌فرد و رضایی، 1389، ص. 151).

مثنوی معنوی معروف‌ترین اثر مولاناست. مثنوی مهم‌ترین منظومۀ تعلیمی عرفانی نیز به شمار می‌آید. از نظر زبان و نگارش، مخاطبان زیادی دارد و بسیاری از غیرفارسی‌زبانان به آن توجه کرده‌اند. مولانا در این اثر برای بیان مطالب و تعلیم اندیشه‌ها، قالب داستان را برگزیده است و موضوعات مختلف متناسب با احوال خود و مخاطبان را بیان می‌کند. حکایات و تمثیلات پی‌درپی و درهم‌تنیدۀ مثنوی نیز مجال مناسبی را برای بیان مفاهیم دقیق و پیچدة عرفانی به‌نحوی مؤثر و درحدّ فهم فراهم می‌کند و نیز مانع سوءبرداشت عوام می‌شود. طرح داستان در مثنوی فی‌البداهه و بی‌مقدمه نیست؛ بلکه هر حکایت با چند بیت مقدمه‌چینی می‌شود و خواننده ناگزیر است هر داستان را از چندین بیت قبل از آن مطالعه کند تا سیر ماجرا را متناسب با هدف مولانا دریابد. هر واژه ذهن مولانا را به سویی می‌برد و زمینۀ طرح مطلبی تازه را فراهم می‌کند و باز تمثیلی دیگر در دل داستان اصلی شکل می‌گیرد. مثنوی ازنظر طرح مطالب گوناگون به کمک داستان‌های تودرتو مشابه کلیله‌ودمنه است (فروزانفر، 1394، ص. 15). پرسش اساسی این است که «آیا تعالیم مولانا می‌تواند پاسخگوی نیاز امروزی انسان باشد؟». قبل از هر چیزی باید بدانیم «نیاز واقعی انسان امروزی چیست؟». همۀ انسان‌ها با نیازهای شبه‌غریزی به دنیا می‌آیند. این نیازهای مشترک، انگیزة رشد و کمال و تحقق «خود» قرار می‌گیرد و انسان را به تبدیل‌شدن به آنچه در توان اوست فرامی‌خواند. نیازها در نظریۀ انتخاب (Choice theory) ویلیام گلسر (William Glasser, 1925-2013) نیز از مفاهیم بنیادی در کنار سه مفهوم دیگر، یعنی خواسته‌ها، رفتار و دنیای ادارکی انسان است. در یک نگاه کلی، نظریۀ انتخاب بر این دیدگاه استوار است که رفتارهای هر انسان، انتخاب‌های او برای ارضای نیازهایش است. پنج نیاز اساسی انسان براساس این نظریه عبارت‌اند از نیاز به بقا، نیاز به عشق و احساس تعلق و معنویّت، نیاز به قدرت (موفقیت، ارزشمندی شخصی، شهرت)، نیاز به آزادی و خودمختاری و نیاز به تفریح. نیاز خودشکوفایی موضوعی است که روانشناسان انسانگرا به‌ویژه آبراهام مزلو (1970‑1908) به آن پرداخته‌اند. به نظر مازلو، روان‌شناسان با بررسی فقط مسائل نابهنجار انسان یعنی افرادی که ازنظر هیجانی آشفته هستند، ویژگی‌های مثبت انسان مثل خوشبختی رضایت‌خاطر و آرامش ذهن را نادیده می‌گیرند (شولتز، 1375، ص. 42). مزلو نیاز به خود شکوفایی را نیازی فطری و در رأس نیازهای دیگر می‌داند که برای رسیدن به آن باید از نیازهای پایه‌ای قبل از آن عبور کرد.

شکل شمارة 1: سلسله‌مراتب نیازهای مازلو (شولتز و شولتز، 1384، ص. 342)

نیاز به سلامتی از نیازهای اساسی انسان است. سازمان جهانی بهداشت (world Health Organization(WHO)) با دیدگاهی کل‌نگر (Holistic) به انسان‌ها، آنها را موجوداتی جسمانی، روانی، اجتماعی، اخلاقی و معنوی می‌داند؛ بنابراین اقدامات انجام‌شده برای ارتقای سلامتی باید به همة جوانب سلامتی فردی (جسمی و روانی و معنوی) و سلامت کلی جامعه توجه داشته باشد (West, 1950/1387). نیاز به خودشناسی و خودآگاهی از دیرباز در نهاد آدمی بوده است. پاسخ به پرسش «من کیستم؟» بشر را به فلسفه، عرفان و روان‌شناسی سوق داده است. خودآگاهی اولین و مهم‌ترین مهارت از مهارت‌های دهگانة زندگی است. مسئلة واکاوی حقیقت انسان از اساسی‌ترین تأملات فلسفی، دینی و جامعه‌شناسی است. در مکاتب عرفانی نیز شناخت ویژگی‌های انسان معنوی و راه‌های وصول وی به سعادت، در رأس واقع است. عالمان و عارفان بی‌شماری، چه در غرب و چه در شرق، به این موضوع پرداخته و به نتایج متفاوتی دست یافته‌اند. هویّت یا خودانگاره (identity) نیز پاسخی آشکار و یا ناآشکار به پرسش «من کیستم؟» است؛ مفهومی است که با توجه به فرهنگ فرد، ایدئولوژی مخصوص او و انتظارات جامعه از او شکل می‌گیرد و به تعهدی دیرپای ولی منعطف در حوزه‌های شغلی، جنسی و مذهبی و سیاسی می‌انجامد. نوع دیدگاه مولانا به جهان و انسان منحصربه‌فرد بوده و دیدگاهش به هویّت انسانی، دیدگاهی متفاوت است. عارفان زمینة جست‌وجو و کسب «هویّت» آدمـی را ژرفـا و بـاطن وجـود او معرفـی کردند. سیر معنویِ کسب هویّت در عرفان و غیرآن معکوس است. در عرفان هرچه از هویّت‌بخشی‌های صوری (جمعـی/ ملـی) دورتـرشویم، به هویّت اصیل نزدیک‌تر خواهیم شد و هرچه از انانیّت کم شود، هویّت یگانـه‌تـر و قوی‌تری عاید خواهد شد (اسپرهم، 1394). نیاز به آرامش در سلامت روان نقش اساسی دارد و ازجمله نیازهای پایه‌ای از نگاه مزلو و گلسر است. مولوی آرامش را امری درونی می‌داند و نه یک امر بیرونی؛ همچنان‌که منشأ زیبایی، جهان درون است نه برون و بر این اساس، ایمان، خوش‌خویی، کودکی، اخلاص، توکل، مصاحبت، قناعت، صداقت، خیال‌خوش، خواب، سفر، سماع، عشق از مهم‌ترین لوازم آن به شمار می‌روند. آسایش و آرامش زندگی، حلقة مفقودة انسان امروزی است که با وجود پیشرفت همه‌جانبه در عرصه‌های گوناگون، از وصول به آن بازمانده و در اضطراب و نگرانی عمیقی فرورفته و درنتیجه، از سعادت و کمال واقعی خود بسی دور مانده است (عبادی، 1394، ص. 18).

تفریح یک نیاز اساسی در زندگی ماست که خود را در بسیاری از اقداماتمان نشان می‌دهد. تفریح باعث ایجاد و تقویت هیجان مثبت در انسان می‌شود. شاید آنچه مشخصة انسانی در زندگی هیجانی است، توانایی ما در گشودن ذهن خود برای دست‌یابی به عمق و کنه ارتباط با «خدا» یا قدرت برتر دیگر است. این فضای ذهنی توسعه‌یافته می‌تواند سرچشمه‌ای از هیجانات عمیق را ارائه دهد که بسیاری از آنها مثبت‌اند؛ ازاین‌رو، اعمال مذهبی می‌تواند طریق مختص انسانی در پرورش مؤثر هیجان‌های مثبت با فواید سازگارانه همراه با آن باشند (فردریکسون، 1387، ص. 18). البته مهم‌ترین مسئلۀ جهان اندیشۀ مولانا، مسئلۀ شخصیت الهی و انسانی فرد است که با نقل قصص و ارائۀ تعالیم اسرار و نهان، مخاطب را به حرکت و پویش درونی وامی‌دارد. این حرکت و سفر نمادین، یک پیمایش انفسی برای تحلیل اسرار درون است. در این سفر است که انسان به خود بازمی‌گردد و با جوهر الهی خویش پیوند می‌خورد. حاصل این بازگشت و پیوند مجدد، دستیابی به نشاط است. پیامد این پیوند نجات‌بخش، رهایی انسان دردمند و بحران‌زده از دام‌های بیگانگی، خودباختگی، دلمردگی و نومیدی و دست‌یافتن به انبساط شادی‌بخش و نشاط وجدآور است؛ شادی و نشاطی بس متفاوت از شادی‌های سطحی و زودگذری که مردمان عادی به آن دلخوش هستند و درنهایت، موجب دلمردگی و پژمردگی آنها می‌شود؛ نشاطی که برخاسته از سطوح بالاتر نفس است. در سطوح بالاتر، خودکنترلی، خودزایی و خودواقع‌بینی وجود دارد که باعث تعیین‌گری اهداف و وحدت‌بخشی فراجهانی و رشد و بالندگی فرد می‌شود (جان‏بزرگی، 1395، ص. 183). نیاز به عشق در هرم نیازهای مزلو از نیازهای اساسی انسان و پیش‌نیاز حرمت و خودشکوفایی اوست. عشق‌درمانی یا روان‌درمانی عرفانی و روان‌درمانی مبتنی بر عرفان و عشق نیاز بشر است و لازم است که این رویکرد در درمان‌های روانی نهادینه شود. هدف اصلی عرفان و رویکردهای عارفانه به حیات بشری، شناخت خود و یافتن نیروها و استعدادها و ابعاد پنهان‌شدۀ وجود برای رسیدن به اوج خودشکوفایی و تحقق خود، یعنی همان درون‌مایه‌های خویشتن واقعی است (کریمی، 1383، ص. 25). هدف اصلی عرفان، شناخت هرچه بیشتر خود، یعنی همان خودشناسی به قصد خویشتن‌گستری است که درواقع خمیرمایۀ آن، عشقی است که مولانا در تعالیم خود به بهترین نحو تعریف و کاربردی کرده است (میرباقری‌فرد و حجتی‌زاده، 1392، ص. 35). مولـوی پرخواننده‌ترین شاعر امریکای شمالی خوانده شده است. مولانا خود را شاعر نمی‌داند و مثنوی را منبع غنی معنویّت معرفی می‌کند:

به‌غیر از رویکرد یکپارچه‌نگر ریچاردز و برگین و دیگر رویکردهای مبتنی بر معنویّت، پارگامنت با تلقی دین مانند تأمین‌کنندة معنا به طراحی نظریة مقابلة دینی پرداخته است. جان‌بزرگی (1395) درمان چندبعدی معنوی تدوین کرد که امکان تبیین پدیده‌های روانی (سلامتی و اختلال) با سازه‌های معنوی شخصیت براساس منابع دینی (اسلامی) بود. نوروزی و همکاران (1396، ص. 41) در پژوهش خود با هدف مقایسۀ اثربخشی معنادرمانی مبتنی بر اندیشه‌های مولانا با درمان پذیرش و تعهد بر بهزیستی روان‌شناختی سالمندانْ دریافتند که اولاً می‌توان آرا و اندیشه‌های مولانا را به‌صورت مؤثری در قالب روان‌درمانی برای سالمندان تنظیم کرد؛ ثانیاً اثربخشی معنادرمانی مبتنی بر اندیشه‌های مولانا به اندازة درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد روی بهزیستی سالمندان اثرگذار است. تقی‌یاره (1391، ص. 53) اقدام به تدوین بستۀ درمانی براساس روان‌درمانگری وجودی براساس اندیشۀ مولانا کرده‌اند. عبدالرحیمی (1395) نیز به مقایسة سلامت معنوی ازنظر مولانا و فروم با عنوان «نقش شناخت و درک حقیقت در سلامت معنوی به روایت فروم و مولوی» پرداخته است. همچنین عبدالرحیمی و فعالی (1394)، تأثیر عشق بر سلامت معنوی را نزد فروم و مولوی بررسی کرده‌اند. دیگران نیز برخی مفاهیم روان‌شناسی را در تعالیم مولانا جست‌وجو کرده‌اند؛ ازجمله می‌توان به مقایسة نظریة مولانا و مزلو دربارة انسان سالم و کامل (شریعت باقری، 1392)، تحلیل رفتار متقابل جنبۀ «بالغ» و «والد» در شخصیت‌های داستانی مثنوی براساس نظریات اریک برن (زری‏فام و همکاران، 1393). هویّت انسانی (اسپرهم، 1394)، استعارة شناختی عشق در مثنوی مولانا (اسپرهم و تصدیقی، 1397)، آرامش (رشیدآبادی، 1392)، عشق و درمان‌گری آن (کریمی، 1383) و هفـت شـیوة روان‌درمـانی شـناخته‌شـده ازجملـه شعردرمانی، روان‌درمانی عارفانه (عشق‌درمانی)، تکنیک خواب و رؤیا، مذهب‌درمانی و روش‌های هفتگانۀ آن، واقعیت‌درمانی، طنزدرمانی و معنادرمانی در مثنوی (نصر اصفهانی و شیری، 1393) اشاره کرد.

1ـ1 روش پژوهش

در پژوهش حاضر، برای یافتن مؤلفه‌های اصلی مدل مشاورۀ معنوی براساس مثنوی از روش کیفی تحلیل محتوا (content analysis) استفاده شد. ابتدا ﺑﺎ روش ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ـ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ به ﮔﺮدآوری داده‌ﻫﺎی لازم، از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‌ای و ﻣﻘﺎﻻت ﭘﮋوﻫﺸﻲ پرداخته شد. ﺟﺎﻣﻌﺔ آﻣﺎری، مثنوی معنوی در شش دفتر بود. پژوهشگر با توجه به گام‌های ششگانة مراحل پژوهش، به تبیین مسئلۀ پژوهش و تحدید آن و تدوین مؤلفه‌های مدل و سپس به تعریف و مشخص‌کردن متغیرها پرداخت. در این پژوهش از نمونـه‌گیـری هدفمنـد (purposive) استفاده شد که براساس ارتباط با مسئله و اهداف پژوهش از ابیات مثنوی و متون مشاورۀ معنوی و متخصصان این حوزه به دست آمد. ابتدا همة واژه‌ها یا ابیات مرتبط با «مشورت»، «مشاوره»، «معنویّت»، «معنا» و «معنی» از مثنوی استخراج شد؛ ولی براساس نظر استادان فن، فقط واحدهای استخراجی «عشق» و واژه‌های مرتبط با آن (اصطلاح خاص معنویّت در مثنوی) در قالب ابیات (542 بیت از شش دفتر مثنوی)، در جدول، کدگذاری و مقوله‌بندی شد. فرایند کدگذاری در این مرحله ازطریـق مقایسـة مسـتمر داده‌ها بـا یکـدیگر و ازطریـق سـه مرحلـة کدگـذاری بـاز، کدگـذاری محـوری و کدگـذاری انتخـابی برای ارائۀ نظریـه یـا چـارچوب مفهومی ادامه یافت (بخشی از کدگذاری در جدول 1 نشان داده شده است). بـرای نام‌گذاری کدها از مجموعه مفاهیم موجود در حـوزه‌های روان‌شناسی، مشاوره و ادبیات عرفان و همچنین لغات و اصطلاحات کاربردی متخصصان حوزه‌های مربوط استفاده شد.

جدول شمارة 1: بخشی از کدگذاری

از 558 مقوله‌های مرکزی، 67 دسته مفاهیم مشترک بود که به پیشنهاد استاد راهنماد در سه مرحلۀ معنوی، یعنی بیداری معنوی، بلوغ معنوی (عشق) و نمود معنوی (ویژگی‌های عشق) و زیرمجموعه‌های مرتبط دسته‌بندی شد.

2ـ یافته‌های پژوهش

سرانجام با دسته‌بندی محدودتر براساس معانی کاربردی در عرفان، معنویّت و روان‌شناسی، مدل مشاورۀ معنوی طراحی شد.

شکل شمارة 2: مدل مشاورة معنوی براساس مثنوی مولوی

از این مدل، بستۀ دوازده جلسه‌ای مشاورۀ معنوی نیز با توجه مفاهیم عمیق معنویّت، جهان‌بینی و انسان‌شناسی مولانا در مثنوی و استناد به شرح مثنوی و با استفاده از اشعار، داستان‌ها و تمثیل‌های مثنوی زیر نظر استاد راهنما و مشاور استخراج شد و با برخی بسته‌های معنویّت درمانی موجود ازجمله بستۀ ریچاردز و برگین اعتبارسنجی شد که می‌توان از آن برای افراد و زوج‌ها استفاده کرد (رک. جدول شمارة 2).

جدول شمارة 2: بستۀ مشاورۀ معنوی براساس مثنوی

3ـ بحث و نتیجه‌گیری

کمابیش همة الگوها و نظریه‌های روان‌شناختی، مبتنی بر جهان‌بینی و انسان‌شناسی، نظریه‌پرداز آن معتبر است؛ بنابراین برای ارائۀ الگوی کاربردی از تعالیم مولانا باید دیدگاه مولانا را نسبت‌به جهان و انسان بررسی کرد. از دیدگاه مولانا، اساس آفرینش، عشق (حرکت جزء به کل) است. او اصالت انسان را الهی می‌داند که از اصل جدا شده و در این دنیا موجودی دوبعدی شده است. بُعد ظاهری که همان جسم مادّی (حیوان‌گونه) است و بُعد روحانی (فرشته‌گونه) که با تعابیر «باطن»، «جان»، «دل»، «روح»، «نفس» و... تعریف می‌شود که باید با دو ابزار اختیار و انتخاب، خود را از بُعد مادّی (خود مجازی) بیرون کشد و بُعد معنوی (خود حقیقی) خود را ارتقا بخشد و اصالت خود را دریابد. این بازگشت به اصل و خویشتنِ خویش با عشق امکان‌پذیر است. با جست‌وجوی واژۀ عشق در مثنوی و طبقه‌بندی آنها معلوم شد که مولانا عشق را فقط به یک مقام یا وادی در سیروسلوک عرفانی اختصاص نمی‌دهد؛ بلکه آن را اساس مسیر می‌داند. مولانا مانند دیگر عارفان، خود را به تفکیک منازل و مقام‌ها مقید نمی‌کند و رنگ عشق را بر همة مقام‌ها و احوالات می‌پاشد. در الگوی طراحی‌شده، سه مرحلۀ معنوی براساس عشق تعریف می‌شود: بیداری معنویی، بلوغ معنوی و نمود معنوی.

الف) بیداری معنوی: دعوت به بیداری، اساس آموزه‌های مثنوی است. بینش و بصیرت (insight) هدف روانکاوی و بسیاری از رویکردهای روان‌شناسی است. آگاهی (awareness) قلب گشتالت‌درمانی ⁶ (Gestalt therapy) است. فریتز پرز (Fritz Perlz)، پایه‌گذار گشتالت‌درمانی، آگاهی را به‌خودی‌خود، شفابخش می‌داند. خودآگاهی از اصلی‌ترین ابزارهای رویکردهای مختلف روان‌شناسی و مهارت‌های زندگی است. درواقع خودآگاهی، رصدکردن لحظه‌به‌لحظۀ درون و بیرون خود و مدیریت رفتار و احساسات در زمان حال است که در عرفان به «حضور» تعبیر می‌شود. در مثنوی تأکید بر یافتن خود حقیقی (خود معنوی) و تمیز آن از خود مجازی (خود عادتی) است. خودآگاهی و بیداری در مثنوی، عبور از عقل جزوی و دیدار با عقل کلی (عشق) و به‌نوعی همان مردن پیش از مرگ است.

در این الگو، بیداری معنوی در اثر عوامل درونی (معناجویی) یا تلنگرهای بیرونی حاصل می‌شود. «طلب» یا جست‌وجوی معنا، اساس معنادرمانی ⁷ (logo therapy) ویکتور فرانکل (Viktor Frankl) (۱۹۹۷‑1905) است که بر مبنای تجربه‌های شخصی و بیماران فراوانش عقیده دارد که شما نمی‌توانید از رنج و عذاب دوری کنید؛ اما می‌توانید طرز برخورد با آن را خودتان انتخاب کنید. او مانند دیگر فیلسوفان و روان‌شناسان وجودگرا ⁸ (Existential)، اضطراب حاصل از رنج‌های درونی را در انسان‌ها، بیماری روانی نمی‌داند؛ بلکه تلنگری برای تأمل در آنها و یافتن معنای زندگی تعریف می‌کند. برخی شرایط ذاتی در وجود هستند که ما را برای گریختن از آگاهی برمی‌انگیزد. این شرایط ما را دچار «اضطراب وجودی» می‌کند که دلیل آن، آگاهی از اساسی‌ترین پرسش‌های زندگی یعنی، مرگ، تنهایی، معنا و آزادی و عشق است.

عوامل بیرونی، شامل چالش‌ها و رنج‌ها در مسیر زندگی است که لزوم معنویّت را اثبات می‌کند. سوگ، بحران هویّت، بحران‌های مذهبی و معنوی، بحران میان‌سالی، رویارویی با مرگ و بیماری‌های صعب‌العلاج و... که از دیدگاه مولانا نشانة بیداری به عشق است.

اصالت: در درمان‌های وجودی، هدف اصلی رسیدن به «اصالت» است و «صداقت» راه حل اصلی در مقابل دروغی است که انسان به خود، دیگران و طبیعت می‌گوید. آنها اصالت را در سه عنصر پیوند دوبارة آدمی با خود، دیگران و طبیعت می‌دانند؛ اما مولانا به اصالت ازلی و ابدی انسان اعتقاد دارد و مثنوی را با نی‌نامه و شکایت و حکایت انسان از جدایی آغاز می‌کند و درد انسان را در بی‌معنایی و دورشدن از اصالت خود می‌داند. او درمان را در جست‌وجوی معنا و پیوند با اصل ازطریق عشق می‌داند. تأمل (reflection) به معنای درنگ یا مکث، نوعی درون‌پویی همراه با آگاهی و نگرش و لازمۀ بیداری است. ذهن‌آگاهی ⁹ (mindfulness) نیز فرایندی روان‌شناختی با آوردن توجه به تجربیات زمان حال بدون قضاوت است. معنای مراقبه در عرفان اسلامی بسیار وسیع‌تر از معنای مدیتیشن (meditation) یا ذهن‌آگاهی در روان‌شناسی است؛ ولی هم‌پوشانی‌های زیادی با هم دارد و می‌تواند ابزاری برای رسیدن به مقام مراقبه باشد.

ب) بلوغ معنوی (عشق)

بلوغ معنوی در مثنوی با عشق عجین شده است که دو مرحلۀ اساسی آن عبارت از کوشش (مجاهده) عاشقانه در سیروسلوک که شامل تلاشی خستگی‌ناپذیر برای پاکسازی درونی است و دیگری، کششی (مشاهده) است که عاشق تجاربی شیرین از عالم معنا می‌چشد تا شور و شوق وصال به معشوق در او بیشتر شود. مازلو این رویدادها را تجارب اوج (peak experiences) نامید که طی آن، خود (self) متعالی می‌شود و شخص به‌صورت عالی خود را قدرتمند، مطمئن و مصمم احساس می‌کند.

انتخاب: از دیدگاه وجودگرایی انسان برای جست‌وجوی معنا و یافتن مسیر و پالایش خود به‌خاطر داشتن آزادی و اختیار می‌تواند به انتخاب دست زند. ویلیام گلاسر نیز انتخاب را لازمۀ رشد انسانی و آگاهی و برآوردن نیازهای اساسی او می‌داند. مولانا انتخاب عاشقانه را توصیه می‌کند. انتخابی که هر لحظه با اختیار و آگاهی در مسیر رشد صورت گیرد، همان عشق است و این همان لحظه‌ای است که انسان انتخاب می‌کند ویژگی‌های الهی را جایگزین ویژگی‌های خود کند و در اینجا عشق تعالی‌بخش و معشوق حقیقی است.

واهمانیدگی: انسان وقتی از اصل خود جدا شد، جاودانگی، آگاهی و شادمانی (ویژگی‌های ذاتی او) را فراموش کرد. در این فراموشی برای فرار از مرگ، نادانی و اندوه، تلاشی بیهوده را برای همانیدگی (هم‌هویت‌شدگی) با دانش مجازی، خودهای کاذب و اشیا و انسان‌های پیرامون خود (در بیرون) و با افکار و احساسات و فراورده‌های ذهن خود (در درون) آغاز کرد تا از تنش و اضطراب جدایی خود بکاهد. مولانا تنها راه رهایی را «خودسوزی» می‌داند که این سوختن در آتش عشق امکان‌پذیراست. عشق کندن لحظه‌به‌لحظه از آمیختگی‌ها و وابستگی‌ها یا همان واهمانیدگی است (شهبازی، 1394، ص. 15). هدف عشق، رسیدن به «بی‌خودی» و یکی‌شدن با معشوق است. برای همین است که راه عشق راهی پر رنج و دردناک تعبیر می‌شود. واهمانیدگی در سیر سلوک عرفانی، مراحل تزکیة نفس ازجمله پرهیزگار، نادلبستگی (زهد) و بسندگی و بی نیازی (فقر) است. درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (Acceptance And CommitmentTherapy)، مشکلات روانی انسان را ناشی از سه نوع آمیختگی می‌داند: آمیختگی با افکار و باورها، آمیختگی با احساسات و آمیختگی با خود که درمان به‌ترتیب، با گسلش از افکار، پذیرش احساسات و درک خود متعالی، در سایۀ ذهن‌آگاهی و شناخت ارزش‌ها و تعهد به آنها امکان‌پذیر است (Hayes, 2011).

تاب‌آوری: صبر در دنیای درون، بی‌واکنشی هیجانی و رفتاری در مقابله با بلایاست. مولانا عشق و صبر را لازم و ملزوم یکدیگر می‌داند و معتقد است که در سیروسلوک عاشقانه، رنج و بلای بسیار در مسیر عاشق است و تنها وظیفۀ عاشق بردباری و تاب‌آوری است که همراه با توکل (انجام وظیفه و واگذاری) به خرسندی یا شادمانی اصیل (رضا) و سرسپردگی (تسلیم) محض در برابر ارادۀ الهی همراه با سپاسگزاری منجر می‌شود. تاب‌آوری (Reciliency) پدیده‌ای است که از پاسخ‌های انطباقی طبیعی انسان حاصل می‌شود و با وجود رویارویی فرد با تهدیدهای جدی، وی را در دستیابی به موفقیت و غلبه بر تهدیدها توانمند می‌کند. تاب‌آوری ظرفیت مثبت افراد برای سازگاری با استرس و فجایع و توان بازگشت به تعادل اولیه (Base line homeostasis)یا رسیدن به تعادل سطح بالاتر (در شرایط تهدیدکننده) است و ازاین‌رو سازگاری موفق در زندگی را فراهم می‌کند.

ب) نمود معنوی (ویژگی‌های عاشقی)

در مثنوی ویژگی‌هایی برای عاشق توصیف می‌شود که این ویژگی‌ها مستلزم گذر از مراحل خودشناسی و پاکسازی و رسیدن به منزل عشق (خودسوزی) است که نگرش، رفتار و هیجان عاشق را دگرگون می‌کند. نمودها ی عشق عبارت‌اند از:

1) نگرش معنوی

خرد: عشق در فرهنگ مولانا، دیوانگی است. جایی که باید انسان عقل استدلالی «عقل جزوی» خود را بسوزاند و به وادی فرزانگی وارد شود. «عقل کلی» که بتواند بی‌دریغ مهر ورزد، نتیجۀ عشق است. مولانا خالی‌شدن از خو، پندار یا ذهن را خردورزی می‌داند. گیلبرت و سیموس در «درمان مبتنی بر شفقت (Compassion Focused Therapy)» خرد را «مغز آگاه» می‌داند که با ذهن‌آگاهی و مهرورزی ایجاد می‌شود و انسان را به‌سمت شفقت با خود و دیگران سوق می‌دهد (Gilbert & Simos, 2022).

یکپارچگی: به معنای وحدت و یگانگی با کل هستی است که در روان‌شناسی، ویژگی انسان خودشکوفاست. از دیدگاه وجودگرایی، انسان یکپارچه ارتباطی اصیل و صادقانه با خود، دیگران و طبیعت دارد. یکپارچگی در مثنوی در سایۀ عشق امکان‌پذیر است؛ زیرا عشق، حرکت اجزای هستی به‌سمت کل و کمال است و انسان معنوی نیز از این امر مستثنا نیست.

خویشتن‌گستری: گرایش به خودشکوفایی،کمال، رشد و تعالی معنوی است که انسان معنوی یا عاشق را وادار به گذر از خودهای عادتی و جایگزین‌کردن ویژگی‌های الهی و معنوی می‌کند؛ به‌طوری‌که این عشق به او کلیت و یگانگی می‌بخشد.

2) کردار معنوی: رفتار انسان معنوی با تغییر نگرش به خود و هستی در پرتو عشق نیز دچار دگرگونی می شود و خرد، یکپارچگی و خویشتن‌گستری باعث انتخاب لحظه‌به‌لحظۀ رفتار معنوی به‌جای رفتار عادتی می‌شود. او عاشقانه، با رفتارهایی معنوی نظیر نیایش، رازداری، فروتنی، راستی (صداقت)، درستی، مهرورزی (شفقت)، خلوص، تعهد و بخشش و... خزانۀ رفتاری خود را غنی می‌کند.

3) احساس معنوی: در نظر مولانا، احساسات و هیجانات پالایش‌شدۀ عاشق در مسیر عشق عبارت‌اند از:

گشودگی یعنی استقبال از همة رویدادهای زندگی، بدون قضاوت و بدون مقاومت که نتیجۀ آن پذیرش است. التیام یعنی رهایی از رنج‌های پاک و ناپاک درونی یا بیرونی که نتیجۀ آن، آرامشی ژرف همراه با شادکامی است. شرافت معنوی مولانا عشق را عامل شرف انسانی و احساس عزت نفس ناشی از متصل‌بودن به مبدأ و غایتی الهی و رهایی از تأیید دیگران می‌داند. رهایی ازترس، اضطراب، غم، اندوه و رنج نتیجۀ نهایی مسیر عاشقانه از دیدگاه مولاناست. مولانا دیوانگی عشق را بر فرزانگان در بند برتر می‌داند و تنها راه رهایی را رهایی از پندار و توهم و مردن پیش از مرگ و بی‌خودی و هیچی می‌داند. مؤلفه‌های این الگو و بستۀ استخراجی از آن با مؤلفه‌های رویکرد یکپارچه‌نگر ریچاردز و برگین هماهنگی دارد که شامل هشت مؤلفة روانی ـ معنوی است: خودآگاهی و گوش‌دادن به نداهای درونی؛ ارتباط با خدا و گفت‌وگوی درونی با خدا؛ نیایش و دعا؛ شکر؛ توکل و توسل؛ صبر و تحمل؛ بخشش و نادیده‌گرفتن خشم؛ خواندن متون مقدس و استفاده از متون معنوی و مذهبی. اریک فروم (Erich Fromm,1900-1980)، علاوه‌بر تبیین و تعریف و طبقه‌بندی جامع عشق به پیروی از روانکاوی، مولانا و عرفان شرق، تمرین‌های عشق‌ورزی را در انضباط مداوم در عشق، تمرکز، مراقبة حضور در لحظه، بردباری، خودداری از گفت‌وگوهای مبتذل و علاقة شدید می‌داند. او معتقد است که عشق از مادر شروع می‌شود و در این مسیر رشد می‌کند و گسترش می‌یابد؛ تاجایی‌که تمام بشریّت را شامل می‌شود و به خداوند می‌رسد. و درن هایت عشق‌ورزی را عین معنویّت واقعی می‌داند. او لازمۀ عشق را اخلاق و به‌ویژه انصاف می‌داند و می‌نویسد عشق به تکامل فروتنی، واقع‌بینی و خرد نیاز دارد در مثنوی نیز عشق، قوانین و ملزومات خود را دارد. او عشق را تنها راه تکامل بشر می‌داند که این الگو ازنظر روان‌شناسی با نظریۀ اریک فروم و رولومی (Rollo May,1909-1994) تطابق دارد. می (1401) معتقد است در دنیای اسکیزویید ¹⁰ ما که حاصل کامل شکست ارزش‌های درونی‌مان را به نظاره نشسته‌ایم، بسیار مهم است که به جست‌وجوی سرچشمة عشق و اراده برخیزیم. همچنین او به‌زیبایی، عشق در سنّت غرب را به میل جنسی (sex)، اروس (eros) یا عشق برای آفرینش، فیلیا (philia) یا عشق انسانی و برادرانه، و آگاپه (agape) یا عشق الهی تبیین کرده است که در فلسفۀ افلاطون و سقراط ریشه دارد.

مولانا نیز بر این مراحل عشق صحه می‌گذارد و سلسله‌مراتب عشق را نه‌تنها در کل هستی، بلکه در روابط انسانی نیز لازم می‌داند. اصول و ضوابط عشق‌ورزی در مثنوی می‌تواند راهگشای هر انسانی در جست‌وجوی معنی، معنویّت و معنا باشد. همچنین این الگو بر کلیات سیروسلوک عرفان اسلامی است که می‌تواند مرزهای دینی و جغرافیای و تاریخی را درنوردد و جهان‌شمول باشد. بشر امروز به عشق‌درمانی یا روان‌درمانی عارفانه بر مبنای منبعی غنی و قوی مانند مثنوی نیازمند است (میرباقری‏فرد، 1392، ص. 65). در مطالعات اخیر در روان‌شناسی، لزوم بازگشت به منابع کهن معنوی ازجمله عرفان‌های شرقی با تأثیر چشمگیر آن در درمان تأیید شده است. ازجمله محدودیت‌های این پژوهش، محدودشدن مطالعه به یک شهر (اصفهان) و همه‌گیری کرونا و نبودن امکان پیگیری، تعمیم نتایج را با مشکل روبه‌رو می‌کند. به‌کارگیری طرح‌های تجربی به‌منظور بررسی تأثیر معنویّت به تفکیک جنسیت و سن ازجمله پیشنهادهای پژوهشی این تحقیق است.

شکل شمارة 3: شمایل کلی سیروسلوک در عرفان اسلامی

یادداشت‌ها

1. این مقاله برگرفته از پایان‌نامة تدوین مدل مشاورۀ معنوی براساس مثنوی مولوی و تبیین اثربخشی آن بر روابط، نگرش به عشق و رضایتمندی زناشویی، رشتۀ مشاوره و راهنمایی با مجوز پژوهشی است.
2. کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders | DSM)، کتابی است که در کشورهایی همچون ایران و امریکا برای مرجع واحد در تشخیص سلامت روان استفاده می‌شود و «انجمن روان‌شناسی امریکا» (American Psychiatric Association |APA) آن را تألیف کرده است. ویرایش چهارم آن در سال 1994 ارائه شد که اکنون منسوخ شده است. ویرایش پنجم آن در سال ۲۰۱۳ منتشر شد و در سال ۲۰۲۲ ویرایشی به نام DSM-5-TR در دسترس عموم قرار گرفت. هر ویرایش نسبت‌به ویرایش قبلی تغییراتی دارد و همواره باید آخرین ویرایش مدّنظر قرار داده شود.
3. روان‏کاوی منشأ روان‌درمانی است که مبتنی بر صحبت‌درمانی (Talk therapy) است و اولین‌بار در اوایل دهة ۱۸۹۰ زیگموند فروید آن را ابداع کرد. انسان‌گرایی مکتبی در روان‎شناسی است. انسان‌گرایان و هستی‏گرایان هر دو به معنی زندگانی می‌اندیشند. خودآگاهی در مرکز جست‌وجوی انسان‌گرایان برای پیداکردن معنای زندگی قرار دارد. اصطلاح انسان‌گرایی معنی‌های بسیار و تاریخچه‌ای طولانی دارد. نظریة انسان‌گرایی در دهه‌های ۱۹۶۰‑۱۹۵۰ و در پاسخ به روان‎کاوی و الگوهای رفتارگرایی، به نیروی سوم روان‎شناسی امریکا تبدیل شد. روان‌کاوی انسان را اسیر تعارض‌های ناهشیار می‌داند و رفتارگرایی بر این باور است که انسان به‌واسطة محیط شکل می‌گیرد؛ اما انسان‌گرایی، انسان و خودآگاهی را در مرکز توجه می‌داند و باور دارد که اشخاص حق آزادی، خودشکوفایی و رفتار اخلاقی دارند.
4. من عرف نفسه فقد عرف ربّه (پیامبر اکرم ^ص) و العارف من عرف نفسه (حضرت علی ^ع: غررالحکم و دررالکلم ص42).
5. ارجاعات به اشعار مولوی (برای سهولت دسترسی) به شمارة ابیات است.
6. درمان‌گشتالتی که فریزپرلز و همسزش لورا در دهه 1940 بنا نهادند، نوعی رویکرد وجودی ـ پدیدارشناختی و مبتنی بر این اصل است که افراد را باید در بستر رابطة جاری آنها با محیط شناخت.
7. لوگوتراپی مبتنی بر تجزیه و تحلیل وجودی است و بر اراده و تلاش برای یافتن معنا تمرکز دارد.
8. درمان وجودی نگرشی است که ازجهت گیری فراتر می‌رود یا نوعی درمان پویشی است که به نگرانی‌های اساسی زندگی می‌پردازد.
9. ذهن‌آگاهی ـ ویکی‌پدیا، دانشنامۀ آزاد org.https://fa.wikipedia.org› wiki› ذهن‌آگاهی
10. گریزنده از روابط صمیمی، ناتوان در احساس

سپاسگزاری

از همة کسانی که در این پژوهش همکاری داشتند، سپاس‌گزاری می‌شود. این مقاله تحت حمایت کرسی مولوی پژوهی وابسته به صندوق حمایت ازپژوهشگران و فناوران کشور(iran national science fandation:INSF) است.