نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران
2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
Tazkereh al-Awliya, which is the most important work of Attar's prose and one of the greatest texts of mystical prose, has great potential for intertextual comparisons with other mystical works as well as Attar’s Masnavis. This descriptive-comparative study aims to show the textual relationship of 51 joint anecdotes of Tazkereh-al-Awliya and Attar's Masnavis with the hypertext approach, one of the five pillars of Gérard Genette’s theory of transtextuality. The results of the research show a broad relationship between Tazkereh Al-Awliya and Attar’s Masnavis. Both types of hypertext (i.e. homogeneity and tragedy) are observed in these works. This connection is more than the type of tragedy, and among Attar's Masnavis, Al-Tair, Elahinameh, Misibatnameh, and Asrarnameh, respectively, have the highest percentage of common anecdotes with Tazkereh al-Awliya.
Introduction
The term intertextuality was first coined in the 1960s by Julia Kristeva, a Bulgarian-French post-structuralist theorist. The concept was further discussed and developed by other famous literary critics including Roland Barthes, Jacques Derrida, Claude Levi-Strauss, Philippe Sollers, Michel Foucault, Jacques Lacan, and Julien Greimas. Finally, Gérard Genette proposed the term transtextuality to refer to all the relationships between two texts. Concerning this term, he writes in his Palimpsests: Literature in the Second Degree: “Today, I would like to say that, in general, it is the issue of transtextuality or textual transcendence that I have previously defined generally as the fact that any hidden or obvious thing can put the text in a relationship with other texts” (Namvar Motlagh, 2007, p. 86). Genette divides transtextuality into five subtypes: intertextuality, paratextuality, metatextuality, architextuality, and hypertextuality.
“Attar-e Neishaboori is a well-known mystical figure who made extensive use of stories and anecdotes in his works. He would combine all his mystical or moral issues with anecdotes to leave a greater impression on the audience’s mind. This is why the analysis of the components of his anecdotes is important” (Ashrafzadeh, 1994, p. 31). Tazkirat al-Awliya is one of the most outstanding works of Persian mystical literature that has great potential for intertextual comparisons with other mystical works as well as Attar’s Masnavis. Attar sometimes repeats one of the anecdotes of Tazkirat al-Awliya in his Masnavis only thematically without mentioning proper names. Conversely, he sometimes takes a very brief and ambiguous anecdote from Tazkirat al-Awliya and expands it in his Masnavis. “Like intertextuality, hypertextuality also refers to the relationship between two literary or artistic texts; but the hypertextual relationship, in contrast, is based on adaptation rather than co-presence. In other words, hypertextuality deals with the effect of one text on the other instead of its presence. Of course, it can be easily imagined that there is an effect in every presence and a presence in every effect. In hypertextuality, however, a broader and deeper effect is emphasized. More clearly, intertextuality focuses on giving presence whereas hypertextuality focuses on the general impression and inspiration” (Namvar Motlagh, 2007, p. 94-95).
Materials and Methods
By looking at Tazkirat al-Awliya as a hypertext and Attar’s Masnavis as hypotexts, this study attempts to investigate the relationship between these works through the framework of hypertextuality and a descriptive-comparative method. Finally, the differences, similarities, and changes in the anecdotes that are in common between Tazkirat al-Awliya and the Masnavis are explained.
3. Results
1. Similar Anecdotes of Attar’s Tazkirat al-Awliya and Masnavis
Name of Masnavi
Number of anecdotes
Number of anecdotes in common with Tazkirat al-Awliya
Percentage of similar anecdotes
Mosibat-nameh
356
18
5%
Elahi-nameh
251
17
8.6%
Mantiq al-Tayr
185
13
7%
Asrar-nameh
97
3
3%
3.1.1. Hypertextuality
Genette defines hypertextuality as, “any relationship uniting a text to an earlier text upon which it is grafted in a manner that is not that of commentary” (Genette, 1977, p. 5). In other words, hypertextuality refers to any relationship that unites text B with text A. Therefore, “hypertext is a text that has been derived from an earlier text through a transformative process” (Namva Motlagh, 2007, p. 95). Genette divides hypertextuality into two general types: homogeneity (imitation), and transformation (change).
The highest percentage of character homogeneity was 83.3% and the highest percentage of place homogeneity was 33.3%, both belonging to the similar anecdotes of Tazkirat al-Awliya and Mosibat-nameh. After Mosibat-nameh, the anecdotes of Elahi-nameh have the highest frequency in terms of homogeneity with the anecdotes of Tazkirat al-Awliya, although the anecdotes of Mantiq al-Tayr have the highest place homogeneity with Tazkirat al-Awliya. It seems that place is not of importance in mystical anecdotes due to its abstract nature. The third work with the highest homogeneity with Tazkirat al-Awliya is Mantiq al-Tayr and the fourth one is Asrar-nameh. It should be noted that place is mentioned in none of the similar anecdotes of Tazkirat al-Awliya and Asrar-nameh, and this indicates the low importance of the notion of place.
3.1.1.1. Transformation (Change)
Changes to a hypertext can be small or extensive. “Transformation can be of different types. In fact, changing a text to create another text can result in different types. This transformation can be viewed through different lenses and with different criteria in mind, based on which the different types of transformation can be distinguished” (Namvar Motlagh, 2007, p. 97). Transformation has been classified from quantitative and content-related perspectives. The former refers to reduction and addition, and the latter refers to substitution.
3.1.1.2. Substitution
The intertextual relationships between Attar’s Tazkirat al-Awliya and his Masnavis have been well maintained in terms of events and thematic content. The most prominent substitution in this process is the conversion from poetry to prose or vice versa. The substitutions occurring between Tazkirat al-Awliya and the Masnavis can be analyzed in terms of characters, places, wordings, and sentence types.
3.1.1.3. Reduction
From among 51 similar anecdotes, 42 anecdotes show a reduction in the Masnavis in comparison with Tazkirat al-Awliya. In 12 anecdotes (anecdotes 2, 3, 4, 14, and 15 from Elahi-nameh, anecdote 5 from Mantiq al-Tayr, and anecdotes 7, 8, 9, 10, 14, and 15 from Mosibat-nameh), only the versions in Tazkirat al-Awliya begin with the phrase “it has been said that”, but the anecdotes in the Masnavis repeat the content without this phrase.
3.1.1.4. Addition
Given the nature of poetry, many of the anecdotes in Attar’s Masnavis include additions in comparison with Tazkirat al-Awliya.
Discussion and Conclusion
Overall, there are 51 anecdotes in common between Attar’s Tazkirat al-Awliya and his Masnavis. To put it exactly, Tazkirat al-Awliya has 17 anecdotes in common with Elahi-nameh, three anecdotes in common with Asrar-nameh, 13 anecdotes in common with Mantiq al-Tayr, and 18 anecdotes in common with Mosibat-nameh. Among Genette’s five types of textual relationships, intertextualiy and hypertextuality are more tangible and concrete. Assuming Tazkirat al-Awliya as the hypotext and Attar’s Masnavis as the hypertext, we studied these works through the framework of hypertextuality. Attar has made use of both types of intertextuality (i.e. homogeneity and transformation), which consist of substitution, reduction, and addition in the textual relationships of Tazkirat al-Awliya and his Masnavis.
In the similar anecdotes of Tazkirat al-Awliya and the Masnavis, it seems that Attar has not deliberately created fundamental changes and the majority of these changes are due to the inherent stylistic differences between prose and verse. In prose, for example, creating atmosphere is more sophisticated and resembles dramatic literature, but Attar’s adherence in his Masnavis to literary devices and the poetic as well as the limitations of rhythm and rhyme prevents him from paying due attention to atmosphere. Additions in the works of verse, or indeed reductions in Tazkirat al-Awliya, are sometimes exaggerated in poetic descriptive elements such as adverbs and adjectives. Although not too frequent, the frequency of such additions is higher in Masnavis, which is quite natural. On the other hand, the poet is sometimes compelled to use redundancy or even words that are not mentioned in the original anecdote, thereby creating a longer version than the prose text.
Given the nature of the poem that is based on imagination or, according to Nezami, based on the belief that “the most beautiful poem is the most untruthful one”, Attar does not emphasize realism in his Masnavis. In Tazkirat al-Awliya, however, which is based upon verisimilitude, he tries as much as possible to verify the authenticity of the anecdote. This is why phrases such as “it has been reported that...” are quite common additions in this text. In both the Masnavis and Tazkirat al-Awliya, Attar gives priority to the thematic content. In all the similar anecdotes in these works, therefore, the events and themes are identically repeated. Nevertheless, for certain reasons, he sometimes changes characters, times, or places that appear to be unimportant or even mentions them only ambiguously. It seems that, except for certain cases such as characters and places or phrases like “it has been said that” that is specific to prose as well as descriptions, exaggerations, and verbosity in some Masnavis, the anecdotes have not been fundamentally transformed during the transition between prose and poetry and their thematic content has been transferred almost completely. In fact, Attar does not intend to create purposeful changes, at least in these common anecdotes. For example, some proper nouns from the Masnavis are mentioned indefinitely in Tazkirat al-Awliya (e.g. “a mystic”, “a person”, “a place”), and vice versa.
The highest percentage of character homogeneity is 83.3% and the highest percentage of place homogeneity is 33.3%, both belong to the anecdotes of Mosibat-nameh. Next are Elahi-nameh, Mantiq al-Tayr, and Asrar-nameh. The greatest amount of substitution has occurred between Tazkirat al-Awliya and Asrar-nameh. The highest percentage of word substitution is 47% that has occurred in the similar anecdotes of Elahi-nameh and Tazkirat al-Awliya. Next are Mantiq al-Tayr with 23% and Mosibat-nameh with 11%. No occurrence of word substitution was observed in the similar anecdotes of Asrar-nameh and Tazkirat al-Awliya. From among the four mentioned types of substitution, the highest percentage belongs to character substitution. The findings of the study suggest that the transformation occurs less frequent than homogeneity in the anecdotes that are in common between Attar’s Tazkirat al-Awliya and Masnavis. Furthermore, Mosibat-nameh has the most points of commonality with Tazkirat al-Awliya.
کلیدواژه‌ها [English]
1ـ مقدمه
ژولیا کریستوا (Julia kristeva) نظریهپرداز پساساختارگرای بلغاری ـ فرانسوی، نخستینبار در دهۀ شصت واژۀ بینامتنیت را ابداع کرد. پس از او رولان بارت (Roland Barthes)، ژاک دریدا (Jacques Derida)، لوی استروس (Levi traus)، فیلیپ سولوس (philippe Sollers)، میشل فوکو (Michel Foucault)، ژاک لاکان (Jacques Lacan)، ژولین گرماس (Julien Greimas)، از نظریهپردازان نقد ادبی و هنری، به بحث و بررسی در این زمینه پرداختند. سرانجام ژنت واژۀ ترامتنیت را برای کلیۀ روابط یک متن با متن دیگر برگزید. او دربارة این نامگذاری در مقدمۀ کتاب الواح بازنوشتی میگوید: «ترجیحاً امروز بهطور کلی میگویم که این مسئلۀ ترامتنیت، یا استعلای متنی متن است که پیشتر بهطور کلان چنین تعریف کردهام که هرچیز پنهان یا آشکار متن را در ارتباط با دیگر متنها قرار میدهد» (نامورمطلق، 1386: 86). ژنت پنج گونه تقسیمبندی از ترامتنیت ارائه داده که عبارت است از: بینامتنیت (Intertextuality)؛ پیرامتنیت (paratextuality)؛ فرامتنیت (metatextuality)؛ سرمتنیت (architextuality)؛ بیش‌متنیت (hypertextuality).
1ـ1 بیان مسئله
«عطار نیشابوری یکی از عارفان بنامی است که در آثار خویش به آوردن قصه و حکایت اهتمامی خاص داشته است. هر موضوع عرفانی یا اخلاقی را که میخواسته است بیان کند، بهنوعی آن را با حکایت میآمیخته تا بهتر در ذهن شنونده بنشیند. از این جهت شناخت عوامل تشکیلدهندۀ داستانهای او مهم است» (اشرفزاده، 1373: 31). تذکرةالأولیا یکی از بزرگترین متون منثور عرفانی فارسی است که می‌توان در آن، مناسبات بینامتنی را با آثار دیگر عارفان و حتی با مثنویهای خود عطار بررسی کرد. عطار گاهی کوشیده است حکایت یادشده در تذکرةالأولیا را با حفظ مضمون، بدون ذکر اسم‌های خاص، در مثنویهایش تکرار کند؛ درنتیجه گاهی حکایتی موجز و مبهم در تذکرةالأولیا را با طول و تفصیل بیشتری در مثنویها نقل میکند. چنانکه میدانیم، «بیش‌متنیت نیز همانند بینامتنیت رابطۀ بین دو متن ادبی یا هنری را بررسی میکند؛ اما این رابطه در بیش‌متنیت برخلاف بینامتنیت نه براساس همحضوری، که براساس برگرفتگی بنا شده است. به عبارت دیگر، در بیش‌متنیت تأثیر یک متن بر متن دیگر مورد بررسی قرار میگیرد و نه حضور آن. البته می‌توان تصور کرد که در هر حضوری تأثیر نیز وجود دارد و همچنین در هر تأثیری نیز حضور وجود دارد؛ اما در بیش‌متنیت، تأثیری گستردهتر و عمیقتر مورد توجه است. به عبارت روشنتر اگر در بینامتنیت اغلب حضور بخشی مورد توجه است، در بیش‌متنیت تأثیر کلی و الهامبخشی کلی مورد نظر است» (نامورمطلق، 1386: 94‑95).
در این پژوهش با روش توصیفی ـ تطبیقی، با در نظر گرفتن تذکرةالأولیا بهعنوان پیشمتن و مثنوهای عطار بهعنوان بیشمتن تلاش میشود تا ارتباط تذکرةالأولیا با مثنویهای عطار با رویکرد بیش‌متنیت، چارچوب نظری تحقیق، بحث و بررسی شود. همچنین نویسندگان درپی پاسخ به این پرسشها هستند: چه تعداد حکایت مشترک در میان تذکرةالأولیا و هریک از مثنویهای عطار وجود دارد؟ براساس نظریۀ بیش‌متنیت کدامیک از مثنویهای عطار بیشترین وجه اشتراک را با تذکرةالأولیا دارد؟ حکایات مشترک در متون یادشده بیشتر با کدامیک از اقسام بیش‌متنیت تحلیلپذیر است؟
1ـ2 پیشینۀ پژوهش
ازجمله پژوهشهای بهانجامرسیده با موضوع بیش‌متنیت عبارت است از: مقالة «مقایسۀ تطبیقی منظومۀ لیلی و مجنون نظامی و نمایشنامۀ سیرانوبرژراک روستان از منظر بیش‌متنیت ژرارژنت» (طلایی و همکاران، 1391: 95‑119) که در آن، مشابهتهای داستانی دو اثر ارائه شده است. مقالة «تحلیل روابط بیشمتنی رمان کاخ اژدها با میراث متنی کهن» (شیخ‌حسینی و پوریزدان‌پناه کرمانی، 1398: 67‑89) که هدف از نوشتن این مقاله نشاندادن ارتباط متنی میان رمان کاخ اژدها با متون پیش از آن بوده است. مقالة «کارکرد نظریۀ ترامتنیت ژنت در کشف و واکاوی تأثیرپذیری کوشنامه از شاهنامه» (نادری و نادری، 1397: 169‑187) که مقایسۀ کوشنامه با شاهنامه و کشف روابط پنهان این دو اثر، هدف اصلی این مقاله بوده است. مقالة «بررسی بینامتنی حکایات مشترک تذکرةالأولیا و منطقالطیر عطار نیشابوری» (روضاتیان و مدنی، 1396: 95‑112) که در این مقاله حکایات مشترک متون یادشده براساس دستهبندیهای تازهای از بینامتنیت تحلیل شده است. مقالهای با عنوان «تحلیل روابط فرامتنی و بیشمتنی رمان راز کوه پرنده با شاهنامه» (زمانی، 1397: 77‑98) که نویسنده در آن به تحلیل و بررسی روابط فرامتنی و بیشمتنی این رمان با شاهنامه پرداخته است. با توجه به مطالعات و بررسیهای صورت‌گرفته، کار منسجم و مستقلی دربارة موضوع مدّنظر این مقاله انجام نشده است.
1ـ3 ضرورت انجام پژوهش
تاکنون روابط بینامتنی حکایات مشترک تذکرةالأولیا و مثنویهای عطار با رویکرد بیش‌متنیت در پژوهش مستقلی بررسی نشده است. شناخت روابط بینامتنی این متون سبب میشود هرچه بیشتر به ساختار فکری عطار پیبریم؛ همچنین این شناخت سبب میشود تا دریچهای برای فهم لایههای زیرین و دلالتهای ضمنی این آثار به روی ما گشوده شود.
1ـ4 روش پژوهش
روش پژوهش بهصورت توصیفی ـ تطبیقی خواهد بود. روش گردآوری مطالب بهصورت کتابخانهای و ابزار گردآوری اطلاعات یادداشتبرداری است.
2ـ بحث و بررسی
فریدالدین محمد بن ابراهیم نیشابوری به احتمال بسیار در سال 540 ق. در قریۀ کدکن از توابع نیشابور به دنیا آمد و در سال 618 ق. در نیشابور به قتل رسید. آثار فراوانی به او نسبت دادهاند که در درستیِ انتساب بسیاری از آنها تردید است. براساس پژوهشِ محققان معاصر، آثار مسلم عطار عبارت است از: الهینامه؛ اسرارنامه؛ منطقالطیر؛ مصیبت‌نامه؛ دیوان قصاید و غزلیات؛ مختارنامه؛ تذکرةالأولیا. «تعیین نظم تاریخی آثار عطار دشوار و شاید ناممکن است؛ زیرا که در این مورد قراین کافی وجود ندارد و عطار در هیچیک از آثار خود اشارهای به تاریخ سرودن و تألیف آنها نکرده است. شفیعیکدکنی در مقدمهای که بر مختارنامۀ عطار نوشتهاند از روی ترتیبی که عطار، خود در مقدمۀ منثور مختارنامه در مورد آثار منظومش ذکر کرده، گفتهاند: می‌توان حدس زد که ترتیب آثار تاریخی او به این صورت است: الهینامه، اسراررنامه، طیورنامه (منطقالطیر)، مصیبت‌نامه، دیوان و مختارنامه» (صنعتینیا، 1369: 9).
2ـ1 حکایات مشترک تذکرةالأولیا و مثنویهای عطار 1
جدول شمارة 1: حکایات مشترک تذکرةالأولیا و الهینامه
|
شماره |
نام حکایت |
شمارة صفحة تذکرةالأولیا |
شمارة صفحة الهینامه |
|
1 |
سؤالکردن ابراهیم از مرد درویش |
93 |
69 |
|
2 |
شبلی و مرد نانوا |
170ـ171 |
101ـ103 |
|
3 |
نابینا با شیخ نوری |
163 |
126ـ127 |
|
4 |
حسن بصری و رابعه |
64 |
136ـ138 |
|
5 |
بچة ابلیس با آدم و حوا |
96ـ97 |
144ـ146 |
|
6 |
شقیق بلخی و سخنگفتن او در توکل |
200 |
163ـ164 |
|
7 |
ابوبکر واسطی با دیوانه |
267 |
166ـ168 |
|
8 |
حال ارواح پیش از آفریدن اجسام |
117ـ118 |
177ـ178 |
|
9 |
رابعه رحمهاالله |
68ـ69 |
180ـ181 |
|
10 |
حسن و حبیب |
54 |
193ـ194 |
|
11 |
عبدالله مبارک با غلام |
185 |
197ـ198 |
|
12 |
حسن بصری و شمعون |
33ـ34 |
203ـ206 |
|
13 |
ابراهیم ادهم با خضر علیهالسلام |
86ـ88 |
277ـ278 |
|
14 |
شیخ یحیی معاذ با بایزید |
143 |
320ـ321 |
|
15 |
معاذ رازی |
300 |
332 |
|
16 |
آن مرد که از اویس سؤال کرد |
22 |
398ـ400 |
|
17 |
بایزید و زنار بستن او |
177 |
402 |
جدول شمارة 2: حکایات مشترک تذکرةالأولیا و اسرارنامه
|
شماره |
نام حکایت |
شمارة صفحة تذکرةالأولیا |
شمارة صفحة اسرارنامه |
|
1 |
سربریدگان جامبهدست |
145 |
36 |
|
2 |
بوی بریانی |
256 |
52 |
|
3 |
فروختن چهل حج به یک نان |
313 |
71 |
جدول شمارة 3: حکایات مشترک تذکرةالأولیا و منطقالطیر
|
شماره |
نام حکایت |
شمارة صفحة تذکرةالأولیا |
شمارة صفحة منطقالطیر |
|
1 |
دیدار عمر با اویس قرنی |
18 |
42ـ43 |
|
2 |
بایزید بسطامی در درگاه حق |
156ـ157 |
128ـ129 |
|
3 |
رفتن رابعه به خانۀ کعبه |
62ـ63 |
143ـ144 |
|
4 |
راهزن ایمان |
66 |
175ـ176 |
|
5 |
شبلی و دردمند |
172 |
189ـ190 |
|
6 |
شبلی و خلعت امیر |
181 |
224ـ225 |
|
7 |
احمد حنبل و بشر حافی |
108 |
236 |
|
8 |
غازی و کافر |
185 |
238ـ240 |
|
9 |
شبلی و جنید |
12 |
221ـ222 |
|
10 |
واسطی در گورستان جهودان |
367 |
248ـ250 |
|
11 |
جواب بایزید به نکیر و منکر |
178 |
250ـ251 |
|
12 |
شیخ مهنه و درد طلب |
327 |
291ـ292 |
|
13 |
دری که هرگز بسته نبود |
68 |
293 |
جدول شمارة 4: حکایات مشترک تذکرةالأولیا و مصیبت‌نامه
|
شماره |
نام حکایت |
شمارة صفحة تذکرةالأولیا |
شمارة صفحة مصیبت‌نامه |
|
1 |
سبب مهتری حسن |
27 |
49ـ51 |
|
2 |
تعبیر خواب مرید بایزید |
178 |
102ـ103 |
|
3 |
سفیان ثوری و در قفسکردن بلبل |
195ـ196 |
111ـ113 |
|
4 |
گفتوگوی شقیق و هارونالرشید |
198ـ199 |
117ـ118 |
|
5 |
ذوالنون و گبر |
123ـ124 |
127ـ128 |
|
6 |
ذوالنون و مرید پاکباز |
121ـ122 |
138ـ140 |
|
7 |
احمد خضرویه |
290ـ291 |
203ـ204 |
|
8 |
جنید و دزد |
18 |
224ـ225 |
|
9 |
مراقبۀ رابعه در بهار |
68 |
333ـ334 |
|
10 |
سخنگفتن شیخ نصرآبادی با خانۀ کعبه |
312ـ313 |
334ـ335 |
|
12 |
شبلی و قسمتکردن جوز |
172ـ173 |
245 |
|
12 |
درد درمانناپذیر شبلی |
163 |
262ـ263 |
|
13 |
ابراهیم ادهم و خانۀ شیطان |
102 |
324ـ325 |
|
14 |
فروش چهار حج به یک آه |
191 |
378ـ379 |
|
15 |
دوریکردن بایزید از سگ |
145ـ146 |
377ـ378 |
|
16 |
نماز ابراهیم ادهم |
95 |
396 |
|
17 |
بوعلی دقاق و مرید مشتاق |
190ـ191 |
405 |
|
18 |
گوهر آشنایی |
161 |
438 |
جدول شمارة 5: تعداد حکایات مثنویهای عطار و اشتراک آنها با تذکرةالأولیا
|
نام مثنوی |
تعداد حکایات |
تعداد حکایات مشترک با تذکرةالأولیا |
درصد حکایات مشترک |
|
مصیبت‌نامه |
356 |
18 |
5% |
|
الهینامه |
251 |
17 |
8/6% |
|
منطقالطیر |
185 |
13 |
7% |
|
اسرارنامه |
97 |
3 |
3% |
2ـ2 بیش‌متنیت
ژنت در تعریف بیش‌متنیت میگوید: «هر رابطهای که موجب پیوند میان یک متن با متن پیشین باشد چنانکه این پیوند از نوع تفسیری نباشد» (Genette, 1977: 5)؛ به عبارت دیگر، بیش‌متنیت شامل هر نوع رابطهای است که متن «ب» را به متن «الف» پیوند بزند؛ بنابراین «بیشمتن (هیپرتکس) متنی است که از یک متن پیشین (پیشمتن) در جریان یک فرایند دگرگونکننده ناشی شده باشد» (نامورمطلق، 1386: 95). ژنت بیش‌متنیت را به دو دستۀ کلی تقسیم میکند: 1) همانگونگی (تقلید)؛ 2) تراگونگی (دگرگونی و تغییر).
2ـ2ـ1 همانگونگی (تقلید) 2
هدفِ همانگونگی تغییر نیست و اساس کار حفظ متن اصلی است. «یکی از دو رابطۀ مهم میان بیشمتن و پیشمتن همانگونگی یا تقلید است. در تقلید نیّت مؤلف بیشمتن، حفظ متن نخست در وضعیت جدید است. ناگفته پیداست که هیچ تقلیدی بدون دگرگونی و هیچ دگرگونی بدون تقلید وجود ندارد؛ بنابراین سخن از تقلید و دگرگونی محض نیست؛ بلکه جداسازی این دو براساس نسبت امکانپذیر میباشد» (همان: 129)؛ به عبارت دیگر، بیش‌متنیت حاصل اقتباس است، نه برگرفتگی محض؛ یعنی در بیشمتن یا دخلوتصرف صورت نمیگیرد یا تغییرات چنان اندک است که به نظر هدفمند نمیآید. عطار نیز در تذکرةالأولیا و مثنویهایش بر آن بوده است تا حکایات خود را در وضعیت جدید حفظ کند. می‌توان همانگونگی را در تذکرةالأولیا و مثنویهای عطار ازنظر حوادث، شخصیت، مکان و درونمایه بررسی کرد. در جدولهای ذیل هر چهار رکن یادشده در تذکرةالأولیا و مثنویهای عطار بررسی شده است و سپس مناسبات میان آنها ارائه میشود.
جدول شمارة 6: همانگونگی حکایات تذکرةالأولیا و الهینامه
|
شماره |
حادثه |
شخصیت |
مکان |
درونمایه |
|
1 |
+ |
+ |
× |
+ |
|
2 |
+ |
- |
× |
+ |
|
3 |
+ |
- |
× |
+ |
|
4 |
+ |
+ |
- |
+ |
|
5 |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
6 |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
7 |
+ |
+ |
- |
+ |
|
8 |
+ |
- |
+ |
+ |
|
9 |
+ |
± |
+ |
± |
|
10 |
+ |
+ |
- |
+ |
|
11 |
+ |
+ |
- |
+ |
|
12 |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
13 |
+ |
± |
+ |
+ |
|
14 |
+ |
+ |
× |
+ |
|
15 |
+ |
+ |
× |
+ |
|
16 |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
17 |
+ |
+ |
- |
+ |
جدول شمارة 7: همانگونگی حکایات تذکرةالأولیا و اسرارنامه
|
شماره |
حادثه |
شخصیت |
مکان |
درونمایه |
|
1 |
+ |
+ |
× |
+ |
|
2 |
+ |
- |
× |
+ |
|
3 |
+ |
- |
× |
+ |
جدول شمارة 8: همانگونگی حکایات تذکرةالأولیا و منطقالطیر
|
شماره |
حادثه |
شخصیت |
مکان |
درونمایه |
|
1 |
+ |
± |
× |
+ |
|
2 |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
3 |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
4 |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
5 |
+ |
+ |
× |
+ |
|
6 |
+ |
± |
- |
+ |
|
7 |
+ |
+ |
× |
+ |
|
8 |
+ |
± |
× |
+ |
|
9 |
+ |
± |
× |
+ |
|
10 |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
11 |
+ |
+ |
× |
+ |
|
12 |
+ |
± |
× |
+ |
|
13 |
+ |
± |
× |
+ |
جدول شمارة 9: همانگونگی حکایات تذکرةالأولیا و مصیبت‌نامه
|
شماره |
حادثه |
شخصیت |
مکان |
درونمایه |
|
1 |
+ |
+ |
- |
+ |
|
2 |
+ |
+ |
× |
+ |
|
3 |
+ |
± |
- |
+ |
|
4 |
+ |
± |
- |
+ |
|
5 |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
6 |
+ |
+ |
× |
+ |
|
7 |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
8 |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
9 |
+ |
± |
+ |
+ |
|
10 |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
11 |
+ |
+ |
× |
+ |
|
12 |
+ |
+ |
- |
+ |
|
13 |
+ |
+ |
- |
+ |
|
14 |
+ |
+ |
× |
+ |
|
15 |
+ |
+ |
- |
+ |
|
16 |
+ |
+ |
× |
+ |
|
17 |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
18 |
+ |
+ |
× |
+ |
در همة حکایات مشترک میان تذکرةالأولیا و مثنویهای عطار، حادثه و درونمایه عیناً تکرار شده است و آنچه در این حکایات تغییر کرده دو رکن شخصیت و مکان است. در جدول شمارة ده، همانگونگی شخصیت و مکان نشان داده میشود.
جدول شمارة 10: همانگونگی شخصیت و مکان در مجموع حکایات مشترک تذکرةالأولیا و مثنویهای عطار
|
نام اثر |
شخصیت |
مکان |
|
الهینامه |
4/76% |
4/29% |
|
اسرارنامه |
3/33% |
ـ |
|
منطقالطیر |
8/53% |
7/30% |
|
مصیبت‌نامه |
3/83% |
3/33% |
چنانکه میبینیم، بیشترین درصد همانگونگی شخصیت 3/83 درصد و بیشترین درصد همانگونگی مکان 3/33 درصد است که هر دو متعلق به تذکرةالأولیا با مصیبت‌نامه است. بعد از مصیبت‌نامه، حکایات الهینامه بیشترین فراوانی را ازنظر تقلید یا همانگونگی با حکایات تذکرةالأولیا دارد؛ البته ازنظر مکان، حکایات منطقالطیر همانگونگی بیشتری با حکایات تذکرةالأولیا دارد. به نظر میرسد در حکایات عرفانی بهدلیل جنبۀ مثالی که دارند، رکن مکان اهمیت چندانی ندارد. سومین اثر ازنظر همانگونگی با تذکرةالأولیا ، منطقالطیر و چهارمین اثر اسرارنامه است. چنانکه میبینیم در هیچیک از حکایات مشترک تذکرةالأولیا و اسرارنامه مکان بهدلیل اهمیتنداشتن، ذکر نشده است.
2ـ3 تراگونگی (تغییر)
تغییر بیشمتن ممکن است اندک یا بسیار باشد. «تغییر و دگرگونی میتواند داری انواعی باشد. یعنی تغییر یک متن برای ایجاد و خلق متن دیگر میتواند به اشکال گوناگون میسر شود. این تراگونگی همچنین میتواند از منظرهای متفاوت و با ملاکهای گوناگونی نگریسته شود و براساس آن می‌توان انواع تراگونگی را از هم متمایز کرد» (نامورمطلق، 1386: 97). تراگونگی را از دو دیدگاه کمی و محتوایی تقسیمبندی کردهاند؛ از دیدگاه کمی به کاهشی و افزایشی و از دیدگاه محتوایی به جابهجایی (جانشینی) تقسیم میشود.
2ـ3ـ1 جابهجایی
«گاهی متن «ب» همان عناصر متن «الف» را بهشیوهای نوین و دگرشده نشان میدهد که از آن به دگرگونی از گونۀ جابهجایی یاد میشود. هدف نویسنده در این شیوه، نگهداری متن نخست در وضعیت جدید است» (Allen, 2001: 121). برخی از جابهجاییها عبارت است از: ترجمه؛ تبدیل نثر به شعر؛ تبدیل شعر به نثر؛ تغییر وزن؛ تغییرات سبک؛ تغییر مکان؛ تغییر شخصیت؛ تغییر زمان؛ تغییر لفظ؛ تغییر نوع جمله و... .
روابط بینامتنی در میان تذکرةالأولیا و مثنویهای عطار ازنظر حادثه و درونمایه، کاملاً حفظ شده است. عمدهترین جابهجایی صورت‌گرفته در این فرایند، تبدیل نثر به نظم و یا نظم به نثر است. جابهجایی صورت‌گرفته در تذکرةالأولیا و مثنویهای عطار را می‌توان در تغییر شخصیت، مکان، لفظ و نوع جمله بررسی کرد. در ادامه بهترتیب، این جابهجایی در مثنویهای عطار در مقایسه با تذکرةالأولیا بررسی میشود.
در حکایات شمارة «دو و سه» از الهینامه و «دو و سه» از اسرارنامه و «هشت و نُه و سیزده» از منطقالطیر، نام همة شخصیتها تغییر یافته است. یعنی در الهینامه 7/11 درصد، در اسرارنامه 6/66 درصد، در منطقالطیر 7/30 درصد شخصیتها جابهجا شده است. در حکایات شمارة «پانزده» از الهینامه، «یک» از اسرارنامه، «پنج» از منطقالطیر، «یک و سه و چهار و نُه» از مصیبت‌نامه نام بعضی شخصیتها یکسان و نام بعضی دیگر از شخصیتها جابهجا شده است. یعنی در الهینامه 8/5 درصد، در اسرارنامه 3/33 درصد، در منطقالطیر 6/7 درصد و در مصیبت‌نامه 2/22 درصد جابهجایی برخی از شخصیتها صورت گرفته است. نتایج حاصل نشان میدهد که بیشترین جابهجایی شخصیت در میان تذکرةالأولیا و اسرارنامه انجام شده است.
دربارة جابهجایی مکان باید گفت که در میان حکایت‌های مشترک تذکرةالأولیا و مثنویهای اسرارنامه و منطقالطیر جابهجایی مکان صورت نگرفته است. در حکایات مصیبت‌نامه و تذکرةالأولیا جابهجایی مکان فقط در حکایت شمارۀ دوازده انجام شده است؛ به این صورت که در تذکرةالأولیا مکانْ بیمارستان است و در مصیبت‌نامه دیوانهجا که با توجه به شرایط آن زمان تفاوت چندانی با هم ندارد. بیشترین جابهجایی مکان مربوط به حکایت‌های تذکرةالأولیا و الهینامه است که در حکایات شمارة «چهار، هفت، ده، یازده» رخ داده است. نوع دیگر از جابهجایی، تغییر لفظ است که جداگانه در مثنویها و تذکرةالأولیا بررسی میشود.
2ـ3ـ1ـ1 الهینامه: در حکایت شمارۀ سه، در تذکرةالأولیا برای بیان دلیل ریختن قطرات خون شبلی بر زمین میگوید: «یک بار پای او به سنگ بشکستند»؛ اما در حکایت الهینامه میگوید: «چنان بر نیستان زد خویشتن را». در حکایت تذکرةالأولیا خون از پای شبلی میچکد و بر زمین نقش الله بسته میشود؛ اما در حکایت الهینامه خون از سینۀ شبلی میچکد و بر سر هر نی، الله نوشته میشود. در حکایت شمارۀ شش، در تذکرةالأولیا عبارت «نقل است که» ذکر شده است؛ اما در حکایت الهینامه، عبارت «چنین گفتند» آمده است. همچنین در تذکرةالأولیا چهار دانگ و در الهینامه یک درم ذکر شده است. در حکایت شمارۀ نُه، صفت جگرسوز جانشین موصوف خودش، یعنی رابعه شده است. در حکایت شمارۀ ده، صفت استاد مطلق، جانشین حسن شده است. در حکایت شمارۀ دوازده، عطار در تذکرةالأولیا، شمعون را گبر هفتادساله یاد کرده است و در بیت دومِ همین حکایت از مثنوی الهینامه یک بار هشتاد سال و بار دیگر در بیت سومِ همین حکایت، هفتاد سال گفته است که احتمالاً سهو نساخ است. در غیر این صورت، نشان میدهد که بحث تعداد سال برای عطار مطرح نبوده و درونمایۀ حکایت برای او ارزش و اهمیت بیشتری داشته است. در حکایت شمارۀ «چهارده و هفده»، در تذکرةالأولیا، قهرمان حکایت بایزید است و در الهینامه به کنایه مرد بسطام ذکر شده است. در حکایت شمارۀ شانزده، صفت «پاکجانی» جانشین موصوف محذوف شده است.
2ـ3ـ1ـ2 اسرارنامه: در اسرارنامه جابهجایی لفظ صورت نگرفته است.
2ـ3ـ1ـ3 منطقالطیر: در حکایت شمارۀ یک، در تذکرةالأولیا فاروق میگوید: خلافت را به یک نان میفروشد؛ اما در منطقالطیر میگوید خلافت را به دیناری میفروشد. در حکایت شمارۀ دو، واژۀ گدا جانشین واژۀ ناشستهرو در حکایت تذکرةالأولیا شده است. در حکایت شمارۀ شش، در تذکرةالأولیا نقل است که: «مگر امیر را عطسهای آمد. به آستین جامۀ خلعت، دهن و بینی پاک کرد»؛ اما در حکایت منطقالطیر میگوید: «گرد ره بر روی او بنشسته بود/ به آستین خلعت آن بسترد زود». در حکایت شمارۀ یازده، عطار در منطقالطیر، نکیر و منکر را بهکنایه دو نامدار گفته است.
2ـ3ـ1ـ4 مصیبت‌نامه: در حکایت شمارۀ هفت، در تذکرةالأولیا میگوید: صد و پنجاه دینار؛ اما در مصیبت‌نامه میگوید: صد دینار زر. در حکایت شمارۀ پانزده، در تذکرةالأولیا، یک خم و در مصیبت‌نامه، دو خم ذکر شده است.
با توجه به این دادهها، بیشترین جابهجاییهای صورت‌گرفته در لفظ بهترتیب مربوط به الهینامه، منطقالطیر و سپس مصیبت‌نامه است. در مثنوی اسرارنامه جابهجایی لفظ صورت نگرفته است.
آخرین گونۀ جابهجایی در تذکرةالأولیا و مثنویهای عطار در جابهجایی انواع جمله است. در حکایت شمارۀ پنج از الهینامه، جملۀ پرسشی که در تذکرةالأولیا آمده، چنین است: «چنین بندی گران بر پای تو نهادهاند، چه جای نشاط است؟» در الهینامه جملۀ ندایی «به پاسخ واسطی گفت ای ز ره دور/ میان بند مانده شاد و مسرور» ذکر شده است. در حکایت شمارۀ سیزده منطقالطیر، عطار در تذکرةالأولیا در یک جملۀ خبری میگوید: «هرکه دری کوبد، عاقبت باز شود»؛ اما در منطقالطیر در جملۀ انشایی میگوید: «کای خدا آخر دری بر من گشای».
در پایان این بحث می‌توان نتیجه گرفت که از میان انواع جابهجایی صورت‌گرفته در میان تذکرةالأولیا و مثنویهای عطار، بیشترین جابهجایی مربوط به جابهجایی شخصیت است.
2ـ3ـ2 کاهش
«گاهی دگرگونیها در متن "ب" همراه با کاهش متن "الف" است» (Allen, 2001: 121). در بحث مدّنظر ما کاهش شامل آن دسته از حکایات است که متن منظوم نسبتبه تذکرةالأولیا کوچکتر شده است و این کوچکشدن براساس قاعدۀ کاهش یا حذف صورت گرفته است. کاهش یا حذف میتواند هم در لفظ و هم در مضمون باشد؛ چنانکه برای حکایات منظوم الفاظ کمتری به کار برده شود و یا نکته یا نکاتی مهم در حکایت متن منظوم حذف شده باشد. چون در سطرهای قبل به بحث شخصیت و مکان بهطور کامل پرداخته شد، چنانکه شخصیت یا مکانی در متن منظوم کاسته یا افزوده شده باشد، بدان پرداخته نمیشود. در ادامه جداگانه کاهش در مثنویهای عطار در مقایسه با تذکرةالأولیا بررسی میشود:
2ـ3ـ2ـ1 الهینامه: در حکایات شمارۀ «هفت، نه، ده، دوازده، سیزده» در تذکرةالأولیا، عبارت «نقل است که» یا «گویند» آمده؛ اما در حکایات الهینامه این عبارات حذف شده است. در حکایات شمارۀ هشت و هفده، در تذکرةالأولیا ابتدا یک مقدمه آمده؛ اما این مقدمه در حکایات الهینامه حذف شده است. در حکایت شمارۀ ده، در تذکرةالأولیا میان حسن و حبیب و همچنین در حکایت شمارۀ دوازده از الهینامه، میان حسن بصری و شمعون و نیز در حکایت شمارۀ سیزده در الهینامه، میان ابراهیم ادهم و خضر گفتوگویی صورت گرفته است؛ اما همة این گفتوگوها در حکایات الهینامه حذف شده است و حکایات تذکرةالأولیا طول و تفصیل بیشتری دارند. حکایت شمارۀ شانزده، در تذکرةالأولیا به داستانگویی نزدیکتر است و جزئیات را هم ذکر کرده است؛ مانند «زرد شده و چشم در مغاک افتاده» که این جزئیات در الهینامه حذف شده است. حکایت شمارۀ هفده، دو حکایت در تذکرةالأولیا و الهینامه فقط ازنظر مضمون مشترک هستند.
2ـ3ـ2ـ2 اسرارنامه: در حکایت شمارۀ سه، در تذکرةالأولیا عبارت «نقل است که» آمده؛ اما در اسرارنامه حذف شده است. همچنین در تذکرةالأولیا ذکر شده است که: «در مکه سگی دید گرسنه و تشنه و ضعیف گشته و شیخ چیزی نداشت که به وی بدهد یکی بیامد و آن چهل حج را بخرید به یک تا نان و گواه برگرفت و شیخ آن نان به سگ داد». حکایت تذکرةالأولیا به داستانپردازی نزدیک شده و به توصیف پرداخته است؛ زیرا توصیف میتواند داستان را باورپذیر کند. این توصیف در حکایت اسرارنامه حذف شده است؛ در حکایت شمارۀ دو نیز اینگونه است. در این حکایت در تذکرةالأولیا، عبارات کنایی ازقبیل «کاردش به استخوان رسید» آمده؛ اما در حکایت اسرارنامه حذف شده است.
2ـ3ـ2ـ3 منطقالطیر: در حکایات شمارۀ «چهار، هشت، ده»، در تذکرةالأولیا، عبارتِ «نقل است که» آمده؛ اما در حکایات منطقالطیر حذف شده است. در حکایت شمارۀ یک، در تذکرةالأولیا مقدمهای همراه با توصیف ذکر شده است: «چون فاروق اویس را دید ـ گلیمی شتری پوشیده و سر و پای برهنه، توانگری هژده هزار عالم در تحت آن گلیم ـ فاروق دل از خود و خلافت برگرفت»؛ این عبارت در منطقالطیر حذف شده است؛ در حکایت شمارۀ شش نیز در تذکرةالأولیا اینگونه است. در حکایت شمارۀ چهار نیز در تذکرةالأولیا، عبارت «که نه به تعلیم بوده باشد و نه به شنیده» آمده، همین عبارت در قالب الفاظ کمتر در حکایت منظوم منطقالطیر چنین نقل شده است: «برکسی نه خواندهای نه دیدهای». در حکایات شمارۀ شش و سیزده نیز این کاهش لفظ نسبتبه تذکرةالأولیا دیده میشود. در حکایات شمارۀ «چهار، شش، سیزده»، در تذکرةالأولیا بهترتیب دلیل فتوح، مکاشفه و قبض آمده؛ اما در حکایات منطقالطیر این دلایل حذف شده است. حکایت شمارۀ سه در تذکرةالأولیا داستانوار و با اطناب است. در این میان، سخنانی که خداوند خطاب به رابعه میگوید و همچنین سخنان هاتف به رابعه، همگی در حکایت منطقالطیر حذف شده است.
2ـ3ـ2ـ4 مصیبت‌نامه: در حکایات شمارۀ «شش، سیزده، هفده»، در تذکرةالأولیا عبارت «نقل است که» آمده؛ اما در حکایات مصیبت‌نامه حذف شده است. در حکایت شمارۀ سه، در تذکرةالأولیا سبب بیتابی مرغ و دلیل آمرزش سفیان اینگونه بیان شده است: «مرغک خود را بدان خاک میزد تا از گور آواز آمد که: حق ـ تعالی ـ سفیان را بیامرزید سبب شفقتی که بر خلق داشت». همچنین در حکایت شمارۀ دو، در تذکرةالأولیا دلایلی آمده است مبنی بر اینکه چرا بوموسی در ابتدا تعبیر خوابش را نمیدانست؛ اما این دلایل بهسبب بیاهمیتبودن، در مصیبت‌نامه حذف شده است. حکایات شمارۀ چهار و دوازده، در تذکرةالأولیا کاملتر و بهتبع طولانیتر است؛ اما در مصیبت‌نامه فقط بخشی از حکایت ذکر شده است.
از میان پنجاه و یک حکایت مشترک بین تذکرةالأولیا و مثنویهای عطار، مثنویهای عطار در چهل و دو حکایت نسبتبه تذکرةالأولیا کاهش داشته است. از این میان در دوازده حکایت (حکایت‌های دو، سه، چهار، چهارده، پانزده از الهینامه؛ حکایت پنج از منطقالطیر؛ حکایت‌های هفت، هشت، نه، ده، چهارده، پانزده از مصیبت‌نامه) فقط در حکایات تذکرةالأولیا عبارت «نقل است که» آمده و این عبارت در حکایت‌های مثنویهای عطار حذف شده است و بقیة حکایت تکرار شده است. «می‌توان گفت ایجاد این تفاوت به این دلیل است که در تذکرةالأولیا که متنی منثور است، خواننده به هنگام مطالعۀ حکایت در روبهروشدن با عبارت «نقل است» مستندبودن حکایت را درک میکند و گویا عطار براساس اطلاعات مکتوب یا شفاهیِ پیش از خود این حکایت را نقل کرده است و این نکته سبب جلب اطمینان خواننده میشود» (روضاتیان، 1396: 101)؛ اما در مثنویهای عطار «حذف عبارتی که نشان از منقولبودن حکایت است، سبب اثرگذاری بیشتر بر خواننده میشود و خواننده احساس میکند که سخن را از زبان عطار بهعنوان راوی اصلی میشنود و سبب میشود مخاطب ارتباط مناسبتری با مفهوم برقرار کند» (همان: 102).
2ـ3ـ3 افزایش
در روابط بینمتنی گاهی لفظ و گاهی مضمون افزایش مییابد. «به باور ژنت توسعه و گسترش نمیتوانند جداگانه دیده شوند و آن زمانی است که یک موتیف در متن الف وجود داشته باشد و در متن ب گسترش یابد؛ این گسترش همراه با شاخ و برگ و ریزهکاریهای ظریفتری است» (رستمی، 1395: 137). در حکایت‌های بحثشدة ما، منظور از افزایش این است که حکایت‌های متن منظوم، از حکایات تذکرةالأولیا بیشتر شده است؛ چنانچه برای حکایت‌های منظوم الفاظ بیشتری به کار رفته و نیز نکته یا نکاتی به متن منظوم افزوده شده باشد، جداگانه مطرح شده است:
2ـ3ـ3ـ1 الهینامه: در حکایت شمارۀ شش، صفتهای «شیخ مدرس»، «پاک»، «گرمرو» ذکر شده؛ اما این صفات در تذکرةالأولیا نیامده است. در حکایات شمارۀ «یک، دو، چهار، پنج، نه، ده، دوازده، سیزده، چهارده، پانزده، شانزده، هفده» نیز صفت یا صفتهایی ذکر شده که هیچکدام از این صفات در تذکرةالأولیا نیامده است. در حکایت شمارۀ یک، قید «هرگز» به کار رفته است، در حکایت تذکرةالأولیا چنین قیدی نیست. در حکایت شمارۀ چهار و نُه نیز قید یا قیدهایی ذکر شده که در حکایات تذکرةالأولیا به کار نرفته است. در حکایت شمارۀ دو، در تذکرةالأولیا آمده است که «عاشق او شده او را نادیده»؛ اما در حکایت الهینامه در قالب الفاظِ بیشتر میگوید: «نبود او عاشقش از روی دیدن/ ولیکن عاشقش بود از شنیدن»؛ در حکایت شمارۀ یک الهینامه نیز همینطور است. در حکایت شمارۀ هفت الهینامه، حال دیوانه چنین وصف شده است: «لبش پرخنده جانش پُرآتش/ سرش از بادۀ دیوانگی خوش»؛ این توصیف در تذکرةالأولیا ذکر نشده است؛ در حکایات شمارۀ «دو، چهار، ده» نیز اینگونه است. در حکایت شمارۀ دو، عبارت کناییِ «پشت دست خایان» ذکر شده؛ اما چنین عبارتی در حکایت تذکرةالأولیا به کار نرفته است. در حکایت شمارۀ دوازده، اغراق میکند و میگوید: «جهانی خلق گرد آمد به خاکش»؛ این اغراق در حکایت تذکرةالأولیا ذکر نشده است. در حکایات شمارۀ دو و نُه نیز چنین اغراقهایی آمده است. در حکایت شمارۀ دو، زمان و مکان مشخص است: «حالی در قصری سخت عالی این مهمانی برگزار شده است»؛ اما در حکایت تذکرةالأولیا سخن از زمان و مکان برگزاری مهمانی نیست. در حکایت شمارۀ هشت نیز زمان مشخص است؛ اما در تذکرةالأولیا، زمان مشخص نشده است. در حکایت شمارۀ چهار، حسن بصری در دو بیت توضیحاتی به رابعه میدهد که آن مطالب در تذکرةالأولیا نیامده است. در حکایت شمارۀ پنج که سخن از «در خشم شدن آدم» است، عطار در حکایت الهینامه، مطلب را ادامه میدهد و آدم به حوا میگوید: «دگر باره شدی مغرور تلبیس»، «که خواهی سوخت ما را دگربار»؛ این مطالب در تذکرةالأولیا نیامده است. در حکایت شمارۀ ده حسَن دلیل کرامت حبیب را میپرسد؛ این سؤال در حکایت تذکرةالأولیا ذکر نشده است. در حکایت شمارۀ دوازده، حدیث نفس حسن بصری ذکر شده است که برای راضیکردن خودش میخواهد به عیادت شمعون برود؛ اما در حکایت تذکرةالأولیا این حدیث نفس ذکر نشده است. در حکایت شمارۀ شانزده نیز تقریباً چنین است. در حکایت شمارۀ چهارده، در الهینامه مجازاً میگوید: «که خورد او شربتی پاک و مقدس»؛ اما در حکایت تذکرةالأولیا میگوید: «قدحی خورد». در حکایت شمارۀ شانزده در الهینامه تشبیه به کار رفته است و در حکایت تذکرةالأولیا تشبیهی دیده نمیشود. در حکایت شمارۀ سیزده نیز اینگونه است.
2ـ3ـ3ـ2 اسرارنامه: در حکایت شمارۀ «یک، دو، سه» اصل حکایت در تذکرةالأولیا کوتاه است؛ اما در اسرارنامه با طول و تفصیل بیشتری بیان شده است. در حکایت شمارۀ یک، در تذکرةالأولیا ضمیر «او» جانشین خداوند شده و در حکایت اسرارنامه صفت «سلطان نکونام» به کار رفته است. در حکایت شمارۀ دو، نفس با صاحبش سخن میگوید: «که چون شد شصت سال ازبهر الله/ ازین بریان مرا یک لقمهای خواه»؛ این عبارات در حکایت تذکرةالأولیا نیامده است. در همین حکایت، در تذکرةالأولیا میگوید: «دررفتم یکی را دیدم داغش میکردند»؛ در حکایت اسرارنامه با تفصیل بیشتر میگوید: «بزد در تا در زندان گشادند/ یکی را داغ بر ران مینهادند». در حکایت شمارۀ سه اسرارنامه، دلیل فروختن حج را سگ گرسنه میداند؛ اما در حکایت اسرارنامه دلیل فروختن حج را افزونبر وجود سگ، عُجبی میداند که در وجود شیخ است.
2ـ3ـ3ـ3 منطقالطیر: در حکایت شمارۀ دو، هاتف بایزید را با صفت «حیران راه» خطاب قرار میدهد؛ این صفت در حکایت تذکرةالأولیا ذکر نشده است. در حکایات شمارۀ «یک، سه، هشت، ده، یازده» نیز صفت یا صفاتی به کار رفته که در تذکرةالأولیا نیامده است. حکایت شمارۀ دو، در تذکرةالأولیا مختصر و در پنج سطر نقل شده؛ اما حکایت منطقالطیر مفصل و در چهل و هفت بیت آمده است. در حکایت شمارۀ سه سخن از احساسات رابعه است؛ اما این احساس در تذکرةالأولیا بیان نشده است. در حکایت شمارۀ پنج نیز چنین است. در حکایت شمارۀ هفت، در منطقالطیر قید «نیکنیک» ذکر شده است. این قید در حکایت تذکرةالأولیا نیامده است. در حکایات شمارۀ هشت و ده نیز چنین است. در حکایت شمارۀ هفت، ابتدا مقدمهای ذکر میشود. این مقدمه در حکایت تذکرةالأولیا ذکر نشده است؛ در حکایت شمارۀ یازده نیز اینگونه است. در حکایت شمارۀ هشت در منطقالطیر در چهار بیت، غازی نصیحت میشود؛ ولی در حکایت تذکرةالأولیا به این نصایح اشاره نشده است. در حکایت شمارۀ ده در منطقالطیر، واسطی با خود میگوید این سخن را که جهودان معذورند، نباید کسی بشنود. در حکایت تذکرةالأولیا از این حدیث نفس و محافظهکاری واسطی سخنی گفته نشده است. حکایت شمارۀ یازده، در تذکرةالأولیا مختصر و در سه سطر بیان شده است؛ حکایت منطقالطیر مفصل و در پانزده بیت نقل شده است. در حکایت شمارۀ دوازده عطار در منطقالطیر توضیح میدهد که خرقانی، پیر را در چه حالی دیده است؛ اما در حکایت تذکرةالأولیا بدان اشاره نشده است.
2ـ3ـ3ـ4 مصیبت‌نامه: در حکایت شمارۀ شش مصیبت‌نامه پیامبر (ص) به آفتاب تشبیه شده است. این تشبیه در حکایت تذکرةالأولیا ذکر نشده است. در حکایات شمارۀ دو و سیزده نیز تقریباً چنین است. در حکایت شمارۀ سه، در تذکرةالأولیا حال مرغ را چنین توصیف میکند: «فریاد میکرد و میطپید»؛ درحالیکه در مصیبت‌نامه میگوید این مرغ ممتحن بود و بیخویشتن خود را بر قفس میزد و از پیش و پس میدوید و در جستوجوی عالم بیرون از قفس بود. در حکایت شمارۀ چهار مصیبت‌نامه نیز حال هارونالرشید توصیف شده است؛ اما این توصیف در حکایت تذکرةالأولیا وجود ندارد. در حکایات شمارۀ «دو، سه، پنج، یازده» مصیبت‌نامه نیز اینگونه است. در حکایت شمارۀ چهار مصیبت‌نامه ضربالمثل «کژ نشین با من بگو این راست تو» به معنی اظهار صداقت و راست‌گویی در هر موقعیتی بیان شده است. این ضربالمثل در حکایت تذکرةالأولیا ذکر نشده است. در حکایت شمارۀ یازده مصیبت‌نامه، صفتهای «دردناک» و «شوریده‌جان» به کار رفته؛ اما این صفتها در حکایت تذکرةالأولیا ذکر نشده است. در حکایات شمارۀ «چهار، پنج، شش، هفت، هشت، دوازده، چهارده، پانزده، هفده» نیز چنین است. عطار در حکایت شمارۀ سه مصیبت‌نامه در بیت چهارم در نتیجهگیری میگوید: «با پریدن هرکه را بیگانگی است/ نیست بلبل او مرغ خانگی است»، این نتیجهگیری در حکایت تذکرةالأولیا ذکر نشده است. در حکایت شمارۀ پانزده در مصیبت‌نامه برای سخن بایزید که به سگ پیشنهاد میدهد که ظاهر پلید سگ با باطن پلید بایزید جمع شود، در یک بیت، مثالی میآورد و میگوید: «گر دو آب نجس بر هم شود/ چون به دو قله رسد محرم شود»؛ این مثال در حکایت تذکرةالأولیا نیامده است. در حکایت شمارۀ هجده، در تذکرةالأولیا، جنید دلیل نبخشیدن «گوهر آشنایی» را چنین بیان میکند: «قدرش ندانی»؛ اما در حکایت مصیبت‌نامه دو دلیل ذکر میکند: 1) قدرنشناسی؛ 2) خودپرستی. در حکایت شمارۀ ده مصیبت‌نامه با اغراق میگوید: «صد جهان مردم چو حیرانی ز تو»؛ این اغراق در حکایت تذکرةالأولیا نیامده است. در حکایات شمارۀ «پانزده، شانزده، هجده» نیز چنین است. در حکایت شمارۀ شانزده مصیبت‌نامه قیدهای «حالی» و «سخت» ذکر شده که این قیدها در تذکرةالأولیا نیامده است. در حکایت شمارۀ ده نیز اینگونه است.
3ـ نتیجهگیری
بهطور کلی پنجاه و یک حکایت مشترک بین تذکرةالأولیا و مثنویهای عطار وجود دارد. از این میان، هفده حکایتِ مشترک با الهینامه، سه حکایت مشترک با اسرارنامه، سیزده حکایت مشترک با منطقالطیر و هیجده حکایت مشترک با مصیبت‌نامه وجود دارد. از میان پنج نوع تقسیمبندی که ژنت ارائه میدهد، بینامتنیت و بیش‌متنیت بیش از دیگر روابط، نشاندهندۀ روابط بینامتنیِ این متون است. با فرض پذیرش پیشمتننی تذکرةالأولیا و بیشمتنی مثنویهای عطار، آثار یادشده با رویکرد بیش‌متنیت بررسی شد. عطار از هر دو نوع بیش‌متنیت ـ یعنی تقلید (همانگونگی) و تراگونگی (تغییر) که شامل جابهجایی، کاهش و افزایش است ـ در روابط بینامتنی تذکرةالأولیا و مثنویهایش بهره برده است.
به نظر میرسد عطار در حکایات مشابه تذکرةالأولیا و مثنویها تعمد چندانی بر تغییرات اساسی حکایات ندارد و برخی از این تغییرات مربوط به شیوة خاص و متفاوت نظم و نثر است؛ برای مثال در نثر، فضاسازی بیشتری انجام شده و به ادبیات نمایشی نزدیک شده است؛ اما توجه عطار در مثنویها به صنایع ادبی و تشبیه و مجاز و استعاره و جوهر شعری و محدودیتهای وزن و قافیه تاحد بسیاری او را از این هنر دور کرده است. افزایشهای متون نظم یا به عبارتی دیگر کاهشهای تذکره نسبتبه مثنویها، در توصیفات شاعرانهای ازقبیل قیدها و صفات گاهی اغراقآمیز است. البته در همهجا چنین نیست؛ اما بسامد افزایشهای اینچنین در مثنویها بیشتر است و این طبیعی است. ازسوی دیگر شاعر گاهی مجبور میشود در شعر از حشو یا حتی کلماتی استفاده کند که در متن روایت نیست و گاهی همین موضوع باعث گسترش متن منظوم نسبتبه متن منثور میشود. با توجه به ماهیّت شعر که مبتنی بر تخیل است و به قول نظامی اکذبه احسنه، عطار در مثنویها تعمدی بر واقعگرایی روایات ندارد؛ اما در متن تذکرةالأولیا و ساختار و ماهیت این کتاب که مبتنی بر حقیقتنمایی است، کوشیده است تاحد بسیاری بر حقیقیبودن روایت صحه بگذارد. به همین دلیل عباراتی مانند «نقل است که» و... در این متن بهعنوان افزایشی معنیدار بسیار دیده میشود. عطار در مثنویها و تذکرةالأولیا به حفظ درونمایه بیش از هر چیز اهمیت داده، به همین دلیل در همة حکایات مشترک تذکرةالأولیا و مثنویهای عطار حادثه و درونمایه عیناً تکرار شده است؛ اما بنابه دلایل فراوان گاهی شخصیتها، زمان و مکان را ـ که در بسیاری اوقات برایش اهمیت چندانی نداشته ـ تغییر داده یا بهصورت مبهم و سربسته آورده است. به نظر میرسد جز در موارد اسامی خاص اعم از شخص و مکان و عباراتی مانند «نقل است که» که بیشتر خاص متون نثر است و توصیفات و غلوها و اطنابهای شاعرانه در برخی از مثنویها، تغییرات اساسی در ماهیت و کلیت حکایاتها در انتقال از نثر به نظم یا برعکس، اتفاق نیفتاده است و کمابیش در همة موارد، محتوا و درونمایه منتقل شده است؛ عطار دستکم در این حکایات مشترک، تعمدی بر تغییرات هدفمند ندارد؛ زیرا برای مثال گاهی اسم‌های خاص موجود در مثنویها، در تذکرةالأولیا بهصورت مبهم (عارفی، کسی، جایی، مکانی و...) آمده است و گاهی نیز برعکس؛ یعنی اسامی خاص موجود در تذکرةالأولیا، در مثنویها مبهم آمده است. با این همه برخی از مهمترین روابط بینمتنی این آثار چنین است:
بیشترین درصد همانگونگی شخصیت، 3/83 درصد و بیشترین درصد همانگونگی مکان، 3/33 درصد است که متعلق به حکایات مصیبت‌نامه است و سپس بهترتیب مربوط به الهینامه، منطقالطیر و اسرارنامه است. بیشترین جابهجایی در میان تذکرةالأولیا و اسرارنامه صورت گرفته است. بیشترین جابهجاییِ لفظ 47 درصد است که مربوط به حکایات مشترک الهینامه و تذکرةالأولیا است؛ سپس بهترتیب در منطقالطیر 23 درصد و مصیبت‌نامه 11 درصد است. در حکایات مشترک اسرارنامه و تذکرةالأولیا جابهجایی لفظ صورت نگرفته است. از میان انواع جابهجایی نامبرده، بیشترین جابهجایی مربوط به شخصیت است.
براساس این پژوهش روشن میشود که سهم تراگونگی نسبتبه همانگونگی در حکایات مشترک تذکرةالأولیا و مثنویهای عطار کمتر است و از میان مثنویهای عطار مصیبت‌نامه بیشترین وجه اشتراک را با تذکرةالأولیا دارد.
یادداشت‌ها
)