نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران
2 کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
Mersād al-‘Ebād is an important work in the field of Persian literature. Its language and expression are eloquent and sometimes poetic, and it is a wonderful book in terms of visual-rhetoric aspects. Given the recognition of allegory in our rhetorical sciences, the study of the images of Mersād al-‘Ebād has often been directed towards its allegorical aspects and its metaphors have been examined from ancient perspectives. Notwithstanding that this work has metaphorical clusters based on a social and political attitude. Due to the dispersion and extent of these clusters, the present study uses the theory of conceptual metaphor to examine this book from a novel perspective. The research method is analytical-descriptive, and the scope of the research is the text of Mersād al-‘Ebād. The results of this research show that small metaphorical threads that are connected with each other can be recognized in the text and can be called micro-metaphors. These nets of metaphors in the text are as follows: the descent of the soul into the body as the enthronement of a king, God's treasure as the king's treasure, the devil as a criminal and condemned by the sultan, cultivating the soul as raising a bird of prey, and propagation of religion as an organization to inform the king. Each of these five micro-metaphors had its own subcategories, which are explained in the text of the research by mentioning the examples and drawing diagrams. Also, the accuracy of the metaphors shows that their unification can be placed under the grand metaphor of ‘God as a King’.
Introduction
Mersād al-‘Ebād is a magnificent work. Its language is special and distinctive, and one of its characteristics is the use of mystical concepts with the help of terms related to government, state management, and court. This distinctive feature attracts the attention of the audience and raises the question of whether the existence of the metaphor of “God as a king” is a unique feature of Mersād al-‘Ebād, or whether we can find evidence for it in other mystical and religious texts. There are verses in the Holy Qur'an that can be analyzed based on the intended metaphor, and some of them are briefly mentioned in the text of the article. It can be definitely stated that this metaphor has an ancient history. However, research about its antiquity in religious and mystical texts is beyond the scope of the present study. A brief look at some mystical prose books shows that this attitude exists in other mystical texts in a scattered form. Among the four books Kashf al-Mahjūb, Kashf al-Asrar, Asrar al-Tawheed, and Tazkarat al-Awaliya, a more significant presence of this metaphor could be found in Kashf al-Asrar. For example, in one of its parts, it is stated that:
Each king in the past had his own horse and marked it with a special sign so that others would not follow it due to the presence of that mark. Nobody would seek the ownership of a horse that would have the special sign of the king. But any horse that does not have this special mark, will always be harmed by the people. This is the example of God's servants (as cited in Rokni, 1996, p. 155).
As can be seen, this example can be examined under the metaphor ‘God as the king’. Therefore, the use of this metaphor in other important mystical books is not unprecedented, but definitely, this topic is more elaborated in Mersād al-‘Ebād than in other texts, and it can be considered an obvious and impressive feature of this work. This has motivated us to examine it with the help of conceptual metaphor theory in the present article. The most creative metaphors of Mersād al-‘Ebād are related to the second and third parts of the book. The concepts used in these two sections are more about religion, human creation, creation, the kingdom of God, and descriptions of the system and order of God's court. Therefore, in the present study, it has been assumed that in Mersād al-‘Ebād, metaphors are connected like a chain, and some conceptual micro-metaphors can be analyzed under a macro-metaphor. The relationship between allegory and conceptual metaphor is one of the topics and questions that can be raised in this field, but the allegory is analyzed within a paragraph. However, a conceptual metaphor sometimes flows in several chapters of a work and sometimes throughout it. Therefore, there exists a relationship between conceptual metaphors, whose similes can be included under a macro metaphor and explain it.
The research question posed in the study is the following: Which macro-metaphor can be explained in this work and what are its subcategories? To answer this question, the theory of conceptual metaphor and conceptual metaphor is used. Metaphorical concepts have been extracted and their relationships have been examined separately to determine the link between metaphorical concepts in each metaphoric cluster and finally their position in the macro metaphor. The authors of this study have determined the conceptual metaphors by carefully examining the language of Lumât and found that the four conceptual metaphors of God is love, love is the king, love is the sun, and love is a mirror are the main pillars of Lumât's worldview. The researchers of this study have compared the conceptual metaphors of love in the language of poetry and everyday language, and for this purpose, they have extracted and compared the metaphorical expressions from the everyday language and the Persian poems of the 80s. Based on Kovecses's point of view, they have shown that both language types of love metaphors as well as the main mappings between the destination concepts about love and the origin domain concepts have been used equally. Another article titled "Research on the Conceptual Metaphor of Mysticism is a Pub in Divan Hafez" (Anonymous, 2017) has been published, in which the authors, by examining the metaphorical mappings derived from May and the tavern, have finally reached the point of view that "mysticism is a tavern". Thus, it is not easy to understand metaphysical concepts in mysticism.
Review of the Literature
In terms of research background, although the conceptual metaphor is a relatively new topic, many research projects have been conducted in this area. Some of the fundamental studies in this field are as follows: In the book Metaphors we live with, George Lakoff and Johnson (2015) have addressed the theoretical issues and the introduction of the theory of conceptual metaphor and how to use it. This work, which is very well-known in Iran and played an important role in the spread of this theory, tries to show that in conceptual metaphor, a more familiar and often concrete domain is used to understand the conceptual relationships of an abstract domain. Kovecses (2013) in his book Metaphor: A Practical Introduction introduced the conceptual metaphor, mental spaces, metaphorical images and its basic concepts with scientific prose and away from complications. Another work in this field is published under the title Metaphor written by Hawkes (2015). This book examines the views of Aristotle and the works of contemporary linguists and anthropologists. Hashemi wrote the book Sufis Love in the Mirror of Metaphors (2014) about the Sufis' perception of love. In this book, she first explains and analyzes the conceptual metaphor and related matters in detail. Then, by explaining the micro and macro metaphors, she elaborates on the concept of love in the minds of mystics and how they perceive this concept. The book Metaphorical Language and Conceptual Metaphors by Davari et al. (2013), contains a collection of articles on topics such as language and metaphor, epistemology and conceptual metaphor from the perspective of cognitive linguistics, conceptual metaphors in the verses of the Qur'an, the emergence of conceptual metaphorical language for the future, and the analysis of the art of religious and mystical speech from the perspective of critical discourse. Articles have also been written in this field, which include some examples that are more related to the topic.
The article "Linking politics with mysticism in Mersād al-‘Ebād of Najmuddin Razi" by Safari and Zaheri Abdevand (2009) is one of the useful works related to the present study and perhaps the closest research to this present text. The authors have tried to explain Najmuddin Razi's political point of view and one of the important points expressed is Razi's special attitude about the superiority of the position of the king over prophecy and knowledge, which generally shows the importance of the monarchy system and the special position of the king in his intellectual system. The authors have also analyzed Razi's special view on the relationship between mysticism and politics.
In "System of Conceptual Metaphors of Lumât " by Bakhtiari Nasab and Mahmoudi (2018), the authors have determined its conceptual metaphors by carefully examining the language of Lumat and found that the four conceptual metaphors of God is love, love is the king, love is the sun, and love is a mirror are the main pillars of Lumaat's worldview. And finally, in the article "a comparative study of the conceptual metaphor "Love is war" in the conceptualization of "Fana" in Diwan Shams and the Qur'an" (2018), Mobasheri and Valizadeh Pasha stated that "Fana" is a spiritual matter that is conceptualized with the objective domain of "war". In this way, by understanding the conceptual metaphor of "love is war", it will be easier to understand some transcendental concepts. However, the investigation of conceptual metaphor in Mersād al‘Ebād as done in the upcoming research is new and fresh, and this research can provide the reader with a new perspective on conceptual metaphor in this work.
Methodology
The method of this research is based on library and analytical-descriptive approaches. In this way, the views of theorists such as Lakoff and Kovecses were first studied and what could be used in the research from their point of view was understood and taken into account. In the second step, the examples from the book Mersād al-Ebād were extracted, discussed, and analyzed based on the theory of conceptual metaphor.
Conclusion
The present study showed that the macro-metaphor of God is the king is extensive. Razi used the metaphor "The descent of the soul into the body as the enthronement of a king" when he intended to depict the descent of the soul into the human body. Since enthronement was familiar to him and the people of his time, this metaphor could depict the degrees of a glorious descent that he believed in. On another occasion, he intended to depict the heart as a rare gem in the universe and described the value and distinctive position of the man with the help of it. Following the mystics' beliefs, for this purpose, he used the metaphor of "God's treasury is like the king's treasury". Therefore, these two first metaphors were both used to describe the descent and status of the soul. Razi has also used the story of Adam and Iblis. Accordingly, the well-known enemy of man is Iblis, and his enmity with man and the story of his soul and the punishment that followed it can be understood with the help of the metaphor of "Iblis as a criminal". In this metaphor, the punishment of Iblis is exactly like the punishments of criminals in the past ages. On the other hand, it has elevated the position of man - as is common in religious thinking - as much as possible. On another occasion, he used the metaphor "Cultivating the soul as raising a bird of prey" to express this separation of the soul and its descent. This metaphor could well express the need for the soul to return to its origin and destination. In addition to these four metaphors, another metaphor has been used from the laws of state administration, and it is as follows: "propagation of religion as an organization to inform the king" is adapted from the laws of state administration, which express the duties of the soul during separation, and letters from God sent to him.
کلیدواژه‌ها [English]
1ـ مقدمه
مرصادالعباد اثری فاخر و زبان آن خاص و متمایز است. یکی از ویژگی‌های آن، کاربرد مفاهیم عرفانی به کمک اصطلاحات دایرۀ حکومت، کشورداری و دربار است. این ویژگیِ شاخص و متمایز نظر مخاطبان را جلب می‌کند و این پرسش را برمی‌انگیزاند که «آیا وجود استعارۀ خداوندگاری به‌منزلۀ کشورداری، ویژگیِ منحصربه‌فرد مرصادالعباد است یا در سایر متون عرفانی و دینی نیز می‌توان برای آن شواهدی یافت؟». در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که براساس کلان‌استعارۀ مدّنظر بررسی‌پذیر است و به برخی از آنها در متن مقاله به‌اختصار اشاره می‌شود؛ نیز می‌توان با قاطعیت گفت این استعاره دارای سابقه و تاریخی کهن است؛ البته تحقیق درباب قدمت آن در متون دینی و عرفانی، مجال دیگری می‌طلبد. نگاهی اجمالی به برخی متون نثر عرفانی نشان می‌دهد که چنین نگرشی در دیگر متون عرفانی به‌شکل پراکنده وجود دارد. از میان چهار کتاب کشف‌المحجوب، کشف‌الأسرار، اسرارالتوحید و تذکرة‌الاولیا، در کشف‌الأسرار می‌توان به‌شکل بارزتری آن را دید؛ برای مثال، در یکی از بخش‌های آن آمده است: «هر سلطانی که بود، مرکب خاص خویش دارد، آن را داغی مشهور برنهد تا طمع دیگران از وی بریده گردد. هر مرکبی که داغ سلطان دارد از دست نشست دیگران آسوده بود... باز هر مرکبی که داغ سلطان ندارد، پیوسته ذلول و ذلیل بود، در آسیب کوفت و کوب دیگران بود. مثال بندگان خداوند ـ جل جلاله ـ همین است» (میبدی، 1375: 155). این مثال چنانکه دیده می‌شود، ذیل استعارۀ «خدا پادشاه است» بررسی‌پذیر است؛ بنابراین، کاربرد این استعاره در سایر متون مهم عرفانی بی‌سابقه نیست؛ اما قطعاً گستردگی این موضوع در مرصادالعباد بیش از دیگر متون است و می‌توان آن را ویژگی بارز این اثر به شمار آورد؛ همین گستردگی انگیزه‌ای شد تا به کمک نظریۀ استعارۀ مفهومی در این مقاله به بررسی آن بپردازیم.
گستردگی اصطلاحات درباری و سلطنتی و تصاویر مربوط به آن، ابتدا ذهن را بدان سوی می‌برد که این گستردگی ذیل کدام دیدگاه می‌گنجد. در اینکه می‌توان تصاویر مرصادالعباد را به کمک نظریۀ استعاره بررسی کرد، تردیدی وجود ندارد؛ اما برای گستردگی آن نیز باید چاره‌ای اندیشیده می‌شد؛ سرانجام سعی شد این بررسی برپایة «کلان‌استعارۀ مفهومی» انجام شود. ارزش‌های بلاغی ـ تصویریِ مرصادالعباد یکی از عللی بوده که آن را کتابی درسی در دورۀ کارشناسی ادبیات قرار داده است. به‌جز عناصری مانند رمز و تمثیل، برخی از مهم‌ترین مفاهیم انتزاعی و عرفانی این اثر به کمک استعارۀ مفهومی تبیین شده است؛ استعاره‌هایی که به قول لیکاف و جانسون از راه تجربه به دست می‌آیند «و این امکان را برای ما فراهم می‌سازند که به مفاهیم بسیار انتزاعی و پیچیده... ساختار بخشیم» (لیکاف و جانسون، 1394: 172). خلاّق‌ترین استعارههای مرصادالعباد مربوط به بخش‌های دوم و سوم کتاب است. مفاهیم به‌کاررفته در این دو بخش بیشتر دربارۀ دین، خلقت انسان، آفرینش، حکمرانی خداوند و توصیف نظام و سامان بارگاه خداوند و تسرّی‌دادنِ مسئلة آفرینش و ادارۀ جهان به حکمرانی و پادشاهان زمینی است؛ بنابراین در این مقاله فرض بر این بوده است که در مرصادالعباد استعاره‌ها همانند زنجیری به یکدیدگر متصل‌اند و می‌توان برخی از خُرداستعاره‌های مفهومی را ذیل یک کلان‌استعاره بررسی کرد. ارتباط تمثیل و استعارة مفهومی یکی از موضوعات و سؤالات مطرح در این زمینه است که در این مجال امکان پرداختن بدان نبود؛ اما معمولاً تمثیل نهایتاً در طول یک بند مطرح می‌شود؛ حال آنکه یک استعارۀ مفهومی گاهی در چند فصل از یک اثر و گاه در تمام آن جریان دارد؛ بنابراین میان استعارة مفهومی این رابطه وجود دارد که تمثیل‌های آن می‌توانند ذیل یک استعارۀ کلان بگنجند و اجزایی برای ترسیم و تبیین آن باشند. بر این اساس، پرسشِ پژوهش این بوده است که کدام کلان‌استعاره در این اثر تبیین‌پذیر است و ذیل این استعارۀ فراگیر کدام زیرمجموعه‌های استعاری قرار می‌گیرد. برای پاسخ به این پرسش، نظریۀ استعارۀ مفهومی و کلان‌استعارۀ مفهومی استفاده شد؛ پس از استخراج مفاهیم استعاری، روابط هریک جداگانه بررسی شد تا ارتباط مفاهیم استعاری در هر خوشۀ استعاری و سرانجام در کلان‌استعاره مشخص شود.
1ـ1 پیشینۀ پژوهش
استعارۀ مفهومی موضوع نسبتاً جدیدی است؛ اما تحقیقات متعددی برپایة آن انجام شده است. برخی از پژوهشهای بنیادیِ این حوزه و بعضی تحقیقات مرتبط از این قرار است:
ـ لیکاف و جانسون (George Lakoff & Johnson) در کتاب استعاره‌هایی که با آنها زندگی می‌کنیم (1395) به مباحث نظری و معرفیِ نظریة استعارة مفهومی و چگونگی کاربرد آن پرداخته‌اند. این اثر در ایران بسیار شناخته شده و نقش مهمی در رواج این نظریه داشته است. نویسندگان در این اثر می‌کوشند تا نشان دهند در استعارۀ مفهومی، یک حوزۀ آشناتر و اغلب ملموس برای درک روابط مفهومی حوزه‌ای انتزاعی به کار می‌رود.
ـ زُلَتن کُوچِش (Zoltán Kövecses) در کتاب مقدمه‌ای کاربردی بر استعاره (1393) با نثری علمی و به‌دور از تکلف به معرفی استعارة مفهومی، مجاز مفهومی، فضاهای ذهنی، تصویرهای استعاری و مفاهیم بنیادین آن پرداخته است.
ـ اثر دیگر در این زمینه را ترنس هاوکس (Terence Hawks) (1395) تحت عنوان استعاره به چاپ رسانده است. این کتاب ابتدا دیدگاه‌های ارسطو و سپس آثار زبان‌شناسان و انسان‌شناسان معاصر را بررسی می‌کند.
ـ زهره هاشمی کتاب عشق صوفیانه در آیینة استعاره‌ها (1394) را درباب شیوة تلقیِ صوفیان از عشق نوشته است. او در این کتاب، ابتدا به‌طور مفصّل استعارة مفهومی و مسائل مرتبط با آن را توضیح و تحلیل می‌کند و سپس با تبیین استعارههای خرد و کلان، مفهوم عشق در ذهن عارفان و چگونگیِ ادراک ایشان از این مفهوم را بیان می‌کند.
ـ کتاب زبان استعاری و استعارههای مفهومی (1393) دربردارندة مجموعه مقالاتی دربارة موضوعاتی مانند زبان و استعاره، معرفت‌شناسی و استعارة مفهومی از دیدگاه زبان‌شناسی‌ِ شناختی، استعارههای مفهومی در آیات قرآن، ظهور زبان استعاری مفهومی برای آینده و تحلیل هنر کلام دینی و عرفانی از منظر گفتمان‌شناسی انتقادی است.
مقالاتی نیز در این زمینه نگاشته شده است؛ چند نمونه که ارتباط بیشتری با موضوع دارد، از این قرار است:
ـ مقالۀ «پیوند سیاست با عرفان در مرصادالعباد نجم‌الدین رازی» (1389) یکی از آثار مفید و مرتبط با مقالۀ حاضر است و شاید نزدیک‌ترین تحقیق به متن حاضر باشد. مؤلفان کوشیده‌اند دیدگاه سیاسی نجم‌الدین رازی را تبیین کنند. یکی از نکات مهم بیان‌شده نگرش خاص رازی دربارۀ برتری مقام پادشاه بر نبوت و عالم است که به‌طور کلی اهمیت نظام سلطنت و جایگاه ویژۀ پادشاه را در نظام فکری او نشان می‌دهد. مؤلفان همچنین نگاه خاص رازی را دربارۀ رابطۀ عرفان و سیاست واکاویده‌اند.
ـ «منظومة استعارههای مفهومی لمعات» (1397)؛ نویسندگان این مقاله با بررسی دقیق زبان لُمَعات، استعارههای مفهومی آن را مشخص کرده و دریافته‌اند که چهار استعارة مفهومیِ خداوند عشق است، عشق پادشاه است، عشق خورشید است و عشق آیینه است، ارکان اصلیِ جهان‌بینی لمعات را می‌سازند.
ـ «استعارههای مفهومی عشق در زبان شعر و زبان روزمره» (1396)؛ پژوهندگان این مقاله به روش تطبیقی، استعارههای مفهومی عشق در زبان شعر و زبان روزمره را بررسی کرده‌اند و بدین منظور عبارت‌های استعاری را از زبان روزمره و اشعار فارسی دهة هشتاد استخراج و مقایسه کرده‌اند؛ آنان براساس دیدگاه کُوچِش نشان داده‌اند که در هر دو گونة زبانی، از استعارههای عشق و نگاشت‌های اصلی میان مفاهیم مقصد دربارة عشق و مفاهیم حوزة مبدأ، به‌طور یکسان استفاده شده است.
مقالۀ دیگر با عنوان «بررسی استعارة مفهومیِ عرفان خرابات است در دیوان حافظ» (1397) چاپ شده است که در آن نویسندگان با بررسی نگاشت‌های استعاری برگرفته از می و میخانه و خرابات به این دیدگاه رسیده‌اند که بدون استعارة مفهومیِ «عرفان خرابات است»، درک مفاهیم ماورایی در عرفان آسان نخواهد بود.
ـ مقالۀ «بررسی تطبیقی استعارة مفهومی "عشق جنگ است" در مفهوم‌سازی "فنا" در دیوان شمس و قرآن» (1398) مقالة دیگری است. نگارندگان در این مقاله آورده‌اند «فنا» از اموری معنوی است که با حوزة عینی «جنگ» مفهوم‌سازی شده است؛ به‌گونه‌ای که با درک استعارة مفهومیِ «عشق جنگ است»، فهم برخی از مفاهیم ماورایی آسان‌تر خواهد بود. با این حال، بررسی استعارة مفهومی در مرصادالعباد اینگونه که در پژوهش پیش رو انجام شده، جدید و تازه است و این تحقیق می‌تواند نگرش نوی دربارۀ استعارۀ مفهومی در این اثر به خواننده ارائه کند.
2ـ چهارچوب نظری پژوهش
استعارة شناختی با به چالش کشیدن دیدگاه‌های رایج دربارة استعاره وارد عرصه شد. دو تن از زبان‌شناسانِ شناختی به نامهای جرج لیکاف و مارک جانسون تحوّل بزرگی در این عرصه به وجود آوردند. این دو همة دیدگاه‌های قبلی را به گوشه‌ای راندند و آغازگر «نظریة استعارة مفهومی» شدند. از نظر آنان «استعاره اساساً شیوه‌ای است برای درک‌کردن چیزی با توجه به چیز دیگر و نقش اصلی آن فهمیدن و درک کردن است» (لیکاف و جانسون، 1394: 66). این تعریف از استعاره، بر پیوند میان زبان و تفکر تأکید دارد و استعاره را بیش از آنکه مربوط به زبان بداند، به اندیشه مرتبط می‌داند و بیش از آنکه در قالب یک عبارت زبانی بیان شود بر مبنای یک تفکر ذهنی ساخته می‌شود (خراسانی و غلامحسین‌زاده، 1397: 3).
لیکاف و جانسون معتقدند: «استعاره بر نظام مفهومی طبیعی ما حاکم است؛ زیرا بسیاری از مفاهیمی که برای ما مهم یا انتزاعی‌اند یا در تجربة ما تعریف روشنی از آنها وجود ندارد (احساسات، ایده‌ها، زمان و غیره)؛ ما باید آنها را به‌واسطة مفاهیم دیگری بفهمیم، مفاهیمی که ما آنها را به‌واسطة اصطلاحات روشن‌تری درک می‌کنیم (جهت‌های مکانی، اشیاء و غیره)» (لیکاف و جانسون، 1394: 185). این درحالی است که بسیاری هنوز بر این تصورند که «استعاره یکی از ابزارهای تخیّل شاعرانه و صنایع بلاغی، نه متعلق به زبان عادی که متعلق به زبان غیرعادی است. معمولاً استعاره به‌عنوان ویژگی زبان، یعنی منحصر به واژه و نه اندیشه یا عمل، به شمار می‌رود به همین سبب، بسیاری از مردم معتقدند که بدون استفاده از استعاره نیز هیچ مشکلی نخواهند داشت. برخلاف این باور، ما دریافته‌ایم که استعاره در زندگی روزمره و نه‌تنها در زبان، بلکه در اندیشه و عمل ما جاری و ساری است. نظام مفهومی معمول ما که در چارچوب آن می‌اندیشیم و عمل می‌کنیم، ماهیتی اساساً استعاری دارد. مفاهیم حاکم بر اندیشة ما تنها منحصر به خِرد نیستند. این مفاهیم عملکردهای هرروزة ما، تا معمولی‌ترین جزئیات را نیز کنترل و هدایت می‌کنند. مفاهیم ما ساختار آنچه را که درک می‌کنیم شکل می‌دهند و چگونگی حرکت ما در جهان و رابطه‌مان با دیگران را تعیین می‌کنند؛ بنابراین، نظام مفهومی ما نقشی اساسی در تعیین واقعیت‌های روزمره دارد» (همان: 13). لیکاف و جانسون با بررسی نمونه‌های فراوانی از زبان روزمره، بسیاری از استعارههای مفهومیِ نهفته در این عبارات زبانی را استخراج کردند. اولین ویژگی بارز این عبارت‌های استعاریِ روزمره، نظام‌مندی آنهاست. طبق تعریف آنان، استعاره دیگر متعلق به حوزة ادبیات و زیبایی‌های کلامی نیست؛ بلکه متعلق به حوزة تفکر و اندیشه است. آنها مجموعة وسیعی از استعاره‌هایی را نشان دادند که در زبان روزمرة انسان‌ها جاری است و تحت تأثیر تفکر و اندیشة آنها و مسائل فرهنگی و موقعیت اجتماعی آنان شکل می‌گیرد (خدادادی، 1390: 1).
می‌توان گفت «باور اصلی محققان شناختی آن است که اساس ادراک ذهن انسان، استعاره‌بنیاد است و استعاره به‌خاطر قابلیت انتقال و جایگزینی که دربارة مفاهیم دارد، نه‌تنها ابزاری زبانی، بلکه ابزاری مفهومی برای شناخت پدیده‌ها و مفاهیم مخصوصاً انتزاعی است؛ بنابراین در این دیدگاه، استعاره به معنای درک و تجربة چیزی در اصطلاحات و عبارات چیز دیگر می‌باشد یا به سخن دقیق‌تر به درک امور انتزاعی و ذهنی (قلمروی هدف) ازطریق مفاهیم عینی (قلمروی منبع) براساس مفهومی‌کردن مفاهیم ذهنی، اطلاق می‌شود» (هاشمی، 1394: 32).
زبان‌شناسی شناختی که ابداع استعارۀ مفهومی مدیون آن است، «رویکردی در مطالعة زبان است که به بررسی میان رابطة زبان انسان، ذهن او و تجارب اجتماعی و فیزیکی او می‌پردازد؛ به عبارت دیگر در زبان‌شناسی‌ِ شناختی، تلاش می‌شود تا مطالعة زبان براساس تجربیات ما از جهان، نحوة درک و شیوة مفهوم‌سازی باشد؛ بنابراین، مطالعة زبان از این نگاه، مطالعة الگوهای مفهوم‌سازی است. با مطالعة زبان می‌توان به ماهیت و ساختار افکار و آراء ذهن انسان پی برد» (دبیرمقدم، 1383: 15).
2ـ1 کلان‌استعاره و کلیاتی دربارۀ علت وجودیِ آن در مرصادالعباد
آنچه گاهی در متون ادبی نمودِ روساختی می‌یابد، استعارة خُرد نامیده می‌شود؛ اما آنچه در زیرساخت این استعاره‌ها وجود دارد، استعارههای کلان است که استعارههای خرد را سامان می‌دهند. «پاول ورث» برای اولین‌بار اصطلاح «کلان‌استعاره» یا «استعارههای گسترده» را در آثار دایلان توماس با عنوان «زیر جنگل شیر» به کار برد. چنانکه ورث نشان می‌دهد، کلان‌استعاره‌ها ممکن است بروز واضح و صریحی در متن نداشته باشند؛ اما همة آنها تمایل دارند که در شکل «استعارههای خرد» ظاهر شوند (کوچش، 1398: 59). «به عبارت ساده‌تر استعارة گسترده در حکم تِم یا موضوع اصلی و واحد است که سایر موضوعات در متن بر شالودة آن پایه‌ریزی می‌شوند» (هاشمی، 1394: 62). همچنین می‌توان موضوع کلان‌استعاره را از منظر شیوۀ نمود آن نگریست؛ «برخی استعاره‌ها ممکن است در طول تمام متن ادبی بدون آنکه نیازی به ظاهرشدن در سطح داشته باشند، به کار روند و تنها گاهی اوقات جلوه‌هایی در سطح برای دادن نشانه‌هایی از حضور استعارههای بزرگ خاص در یک متن ادبی داشته باشند. اغلب اوقات دنبال‌کردن این نشانه‌ها، ما را به استعاره یا استعاره‌هایی بزرگ‌تر می‌رساند که به‌طور کلان و مضمر در سرتاسر متن حضور دارند و به‌گونه‌ای موجب انسجام معنایی متن و ارتباط استعارههای خردتر با یکدیگر می‌شوند. درواقع کلان‌استعاره‌ها، استعارههای مفهومیِ مضمر در متن بوده و خرداستعاره‌ها، بروز استعارههای زبانی آنها هستند» (همان: 61).
در مرصادالعباد استعارة «خدا پادشاه است»، کلان‌استعاره‌ای است که به‌واسطة آن، نگاشت‌های خردتری شکل‌گرفته است و در متن اثر می‌بینیم که این استعاره بر کل آن سایه انداخته است. دربارۀ چراییِ وجود و گستردگی این استعاره می‌توان دو نگرش مهم را در نظر گرفت که یکی فلسفی ـ انسانشناختی است و دیگری تاریخی و تا حدودی بینامتنی است. نگرش فلسفی ـ انسانشناختی مبتنی بر این گزاره است که در طول تاریخ باور به وجودِ پادشاه‌خدایی رواج داشته است و مردم پادشاهان را همان خدایان می‌دانستند و کاخ‌هایشان را پس از مرگشان به معبد تبدیل می‌کردند: «در چندین لوح خط میخی نشان داده شده که شاهان پیشین بین‌النهرین در کنار نام خود نشانه‌های ستارگان هشت‌گانه را داشتند که نشانۀ رسمی الهی بودن آنهاست» (جینز، 1382، ج 2: 64)؛ بنابراین، این باور دلیلی بوده است تا اصطلاحات این دو حوزه را برای یکدیگر به کار برند؛ نیز ممکن است چنین برداشت شود که حکومت پادشاهان و قوانین دربارشان، تنها واقعیت موجود بوده که تصعید داده شده و برای انسان‌خدایان نیز به کار رفته است. در ارتباط با موضوع این مقاله می‌توان این نگرش را طرح کرد یا به آن اشاره داشت؛ اما پرداختن به آن مجالِ دیگری می‌طلبد. ازنظر بستر تاریخی، نجم رازی در عصر مغولان زیسته و آوارگی و بی کسیِ او در انحطاط جامعه و حاکمان مسلمان ریشه داشته؛ تا جایی که وجود شاهی مقتدر از نظر او مهم‌ترین مسئله بوده است؛ این مطلب را می‌توان در دیگر آثار او نیز دید. بر این اساس کتاب مرموزات اسدی در مزمورات داووی اثری تأمل‌برانگیز است. این کتاب درواقع یک نصیحةالملوک است و بخشی از آن به اندرزهایی اختصاص دارد که در سنت اندرزی ایرانیان جایگاه ممتاز و مشخصی دارد. او در مقدمۀ کتاب خود می‌گوید: «چون نیک بنگریدم در آن بقعه پادشاهی ندیدم و بر آن رقعه شاهی که هرچند در اطراف و اکناف جهان گردیدم مثل او ندیدم و نه شنیدم» ( رازی، 1352: 7) و چون این درگاه را انتخاب می‌کند تصمیم می‌گیرد از خود اثری به او تقدیم کند: «چرا عقدی چند از آن گوهرهای ثمین با تنی چند از ابکار حورالعین به خدمت آن خسرو تاج و تخت و آن پادشاه جوان بخت نبری تا از رنج‌بُرد خویش در دو جهان بر خوری؟» (همان: 9). این جملات، هم حکایت از دلبستگی او به دربار داوود شاه بن بهرامشاه از آل منکوچک دارد، هم محتوای آن دالّ بر آرزوی داشتن پادشاهی دارای قدرت و حکمت و اعتقاد به دین و تصوف است. درواقع نجم دایه به‌دنبال پادشاهی بود که از او حمایت کند و داوود شاه را مناسب دانست و در کتاب تقدیمی خود به‌شکلی نام او را درج کرد (مرموزات داوودی)؛ بنابراین نجم دایه عارفی با نگرش سیاسی است و می‌توان گفت سیاست و تصوف دو روی زندگی او را تشکیل می‌دهد؛ همین ویژگی در مرصادالعباد نیز منعکس شده است و در قالب کلان‌استعارۀ «خداوندگاری به‌منزلۀ کشورداری» نیز بررسی‌پذیر است.
3ـ بررسی خرداستعارههای خداوندگاری و کشورداری
3ـ1 نگاشت نخست: هبوط روح در تن به‌منزلۀ جلوس
یکی از خرداستعارههای مهم در مرصادالعباد برپایة «آیین جلوس» شکل گرفته است. در این استعاره، روح انسانی نائب و جانشینی است که نزد پادشاه اصول و روش‌های حکومت‌داری و آداب و شرایط خلافت را فرامی‌گیرد و زیر نظر پادشاه، پرورش و تربیت می‌شود و برای خلافت آمادگی کسب می‌کند. مطابق گزاره‌های کتاب، نائبِ خلیفه را سوار بر مرکب خاص کرده، همة لوازم و حوایج را در موکب او قرار می‌دهند و در کمال منزلت او را به محل حکومت بدرقه و مشایعت می‌کنند. شاهدمثال زیر و بخش‌هایی که مشخص شده است، هم سفر نائب‌گونِ روح و هم واژگان و مفاهیمی را نشان می‌دهد که از حوزۀ مبدأ وارد حوزۀ مقصد شده‌اند:
«پس روح پاک را بعد از آنکه چندین هزار سال در خلوت‌خانة حظیرة قدس اربعینیات برآورده بود و در مقام بی‌واسطگی منظور نظر عنایت بوده و آداب خلافت و شرایط و رسوم نیابت از خداوند و منوب خویش گرفته که تا نایب و خلیفة پادشاه عمری در حضرت پادشاه ترتیب و رسوم جهان‌داری نیاموزد و اهلیّت نیابت و خلافت نیابد، بر مرکب خاص "و نفخت فیه" سوار کردند... و با خلعت اضافت یاء "من روحی" بر جملگی ممالک روحانی و جسمانی‌اش عبور دادند، و در هر منزل و مرحله آنچه زبده بود و جملگی و خلاصة دفاین و ذخایر آن مقام بود در موکب او روان کردند، و او را در مملکت انسانیت بر تخت قالب به خلافت بنشاندند، و درحال جملگی ملأ اعلی از کرّوبی و روحانی پیش تخت او به سجده در آمدند... جبرئیل را بر آن درگاه به حاجبی فروداشتند، و میکائیل را به خازنی. جملة ملک و فلک هرکسی را برین درگاه به شغلی نصب کردند» (رازی، 1387: 86). «چون خواست که بازگردد مرکب نفخه طلب کرد تا برنشیند که او پیاده نرفته بود و سواره آمده بود» (همان: 90).
بر این اساس مراتب جلوس چنین است:
افزون‌بر اشاراتی که در شاهدمثال اصلی آورده شده، در این مثال نیز این موضوع بیان شده است: «دیگر آنکه روح را بر سیصد و شصت هزار عالم روحانی و جسمانی، ملکی و ملکوتی گذر خواهیم داد، و در هر عالم او را نزلی انداخته‌ایم و گنجی از بهر او دفین کرده، تا آن روز که او را در سفل عالم اجسام به خلافت فرستیم این نزل‌ها و گنج‌ها با او روان کنیم» (همان: 85)؛ «بدان که چون روح انسان را از قربت و جوار رب‌العالمین به عالم قالب و ظلمت آشیان عناصر و وحشت‌سرای دنیا تعلّق می‌ساختند، بر جملگی عوالم ملک و ملکوت عبور دادند، و از هر عالم آنچه زبده و خلاصة آن عالم بود با او یار کردند...» (همان: 101).
اکنون در این بخش و دیگر استعارههای پیش رو به کمک نمودارهایی، حوزۀ مبدأ و مقصد استعاری متجسم می‌شود. هدف ما در این بخش این نیست که همة آداب و اصول جلوس را بیان کنیم، بلکه تنها آدابی بیان شده که برپایة متن کتاب استخراج‌پذیر بوده است؛ یعنی با مطالعۀ خود اثر، جملات مرتبط با جلوس در نظر گرفته شده که در متن نیز با خطی در زیر آن مشخص شده؛ سپس میان حوزۀ مبدأ و مقصد مطابقت برقرار شده است. این نمودار بیانگر این است که پادشاه هنگام نشستن بر تخت چه مراتب و منازلی را طی می‌کند:
شکل شمارة 1: نمودار حوزه‌های متداول مبدأ؛ جلوس پادشاه
در نمودار حوزة مقصد زیر نیز مراحل پرورش روح و چگونگی هبوط آن در جسم و تکریم آن، آورده شده است.
شکل شمارة 2: نمودار حوزه‌های متداول مقصدِ هبوط روح در جسم
در تناظرهای این استعاره خداوند در مرتبة پادشاه، ابتدا روح را برای خلیفگی خلق می‌کند؛ سپس آداب خلیفگی بدو می‌آموزد؛ پس از آمادگی او، آنچه برای نیابت نیاز دارد، در وجود او تعبیه می‌کند؛ او را به محل حکومتش بدرقه می‌کنند و به مناسبت ورود جانشین، شهر را آذین می‌بندند و بزرگان کشوری برای استقبال از او می‌آیند؛ بر تختش می‌نشانند؛ تاج، خلعتِ مخصوص و گنج که از لوازم حکومت است، به او بخشیده می‌شود. همگان به نشانة تمکین از فرمان پادشاه و پذیرش خلیفة جدید، مقابل او سجده و تعظیم می‌کنند. این آداب شناخته‌شده، یکی از بهترین مفاهیم آماده و مهیا برای تبیین سفر دشوار روح بوده است که رازی به‌خوبی آن را می‌شناخته و در تبیین دیدگاه عرفانی خود از آن بهره برده است.
3ـ2 نگاشت دوم:خزانه‌داری خداوند به‌منزلۀ گنجینه‌داری پادشاه
در مرصادالعباد مسئلة خزانه‌داری خداوند در جاهای متعددی بیان شده است؛ البته تعبیر خزانه‌داری برای خداوند در قرآن و در چند آیه، ازجمله در آیة «و لله خزآئن السماوات و الارض» (منافقون: 7) نیز به کار رفته است و قطعاً می‌توان همین موضوع را برای تحقیقی مجزا بررسی کرد؛ اما تفاوت مرصادالعباد با دیگر آثار این است که این اثر از زوایای گوناگونی متأثر از قواعد سلطنتی و درباری است؛ به‌گونه‌ای که لحن و سیاق بیان نیز بی‌تأثیر از بیان درباری و سلطنتی نیست؛ اما آنچه اکنون در این مختصر تبیین می‌شود، برپایة واژگان و مفاهیم این دو حوزة مبدأ و مقصدِ استعاری امکان‌پذیر است.
رازی برای بیان مفهوم خزانه‌داری خداوند، سخن خود را با آوردن مثالی دربارة پادشاهان و شیوة ساختن خزانه تا رسیدن به مرحلة قراردادن گنج در آن بیان می‌کند و سپس، این موضوع را در حوزة مقصد به خداوند و خزانه‌داری او تعمیم می‌دهد که جنبة انتزاعی دارد:
«در او چهل هزار سال به خداوندی خویش کار می‌کرد که داند که آنجا چه گنج‌ها تعبیه کرد؟ پادشاهان صورتی چون عمارتی فرمایند خدمتکاران بر کار کنند، ننگ دارند که به‌خودی‌خود دست در گِل نهند، به دیگران بازگذارند و لکن چون کار بدان موضع رسد که گنجی خواهند نهاد، جملة خدم و حشم را دور کنند، و به‌خودی‌خود دست در گل بنهند. حق‌تعالی چون اصناف موجودات می‌آفرید از دنیا و آخرت و بهشت و دوزخ، وسایط گوناگون در هر مقام بر کار کرد؛ چون کار به خلقت آدم رسید گفت... خانة آب‌وگل آدم من می‌سازم... این را به‌خودی‌خود می‌سازم که در او گنج معرفت تعبیه خواهم کرد» (رازی، 1387: 68).
«... و عالمی دیگر از این مشتی خاک بیافریدی، و در آن خزاین بسیار دفین کردی ...» (همان: 74).
«... چون کار دل به این کمال رسید گوهری بود در خزانة غیب که آن را از نظر خازنان پنهان داشته بود و خزانه‌داری آن به خداوندیِ خویش کرده، فرمود که آن را هیچ خزانه لایق نیست الا حضرت ما، یا دل آدم. آن چه بود؟ گوهر محبت بود که در صدف امانت معرفت تعبیه کرده بودند، و بر ملک و ملکوت عرضه داشته، هیچ‌کس استحقاق خزانگی و خزانه‌داری آن گوهر نیافته؛ خزانگی آن را دل آدم لایق بود که به آفتاب نظر پرورده بود و به خزانه‌داری آن جان آدم شایسته بود که چندین هزار سال از پرتو نور صفات جلال احدیّت پرورش یافته بود» (همان).
«همچنین چهل هزار سال قالب آدم میان مکّه و طایف افتاده بود، و هر لحظه از خزاین مکنونِ غیب، گوهری دیگر لطیف و جوهری دیگر شریف در نهاد او تعبیه می‌کردند، تا هرچه از نفایس خزاین غیب بود جمله در آب‌وگل آدم دفین کردند» (همان).
«... و از خزاین و دفاین آنچه او را در آن عالم به کار خواهد آمد بدو دهم، و آنچه دیگرباره به‌وقت مراجعتِ با این حضرت او را در این مقام به کار شود بگذارم، و طلسماتی که ازبهر نظر اغیار درین راه ساخته‌ام، تا هر مدعی به‌گزاف بدین حضرت نتواند رسید با او نمایم و بندگشاهای آن بر او عرضه کنم تا به وقت مراجعت راه برو آسان گردد» (همان: 85).
سلسه مراتب این نگاشت چنین است:
ـ پادشاه (خداوند) دارای گنج است: «خزانه‌داری آن به خداوندیِ خویش کرده، فرمود که آن را هیچ خزانه لایق نیست الا حضرت ما» (همان: 74).
ـ در گنجینۀ پادشاه، گوهری (دل) وجود دارد: «فرمود که آن را هیچ خزانه لایق نیست الا حضرت ما، یا دل آدم» (همان).
ـ گوهر با آفتاب پرورده می‌شود: «خزانگی آن را دل آدم لایق بود که به آفتاب نظر پرورده بود» (همان).
ـ گوهر با مرواریدها مرصع می‌شود: «گوهری بود در خزانة غیب... ـ هر لحظه از خزاین مکنون غیب گوهری دیگر لطیف و جوهری دیگر شریف در نهاد او تعبیه می‌کردند» (همان).
ـ گنج و گوهر طلسم محافظ دارد: «طلسماتی که ازبهر نظر اغیار در این راه ساخته‌ام» (همان: 85).
ـ گوهر بندگشا دارد: «بندگشاهای آن بر او عرضه کنم» (همان).
ـ گوهر دور از چشم اغیار، حتی خازنان، نگهداری و محافظت می‌شود: «لکن چون کار بدان موضع رسد که گنجی خواهند نهاد جملة خدم و حشم را دور کنند، و به‌خودی‌خود دست در گل بنهند» (همان: 68).
ـ گوهر در گنج دَرج و تعبیه می‌شود.
باتوجه‌به گزاره‌ها و توضیحات ارائه‌شده، می‌توان نمودارهای مبدأ و مقصد را به‌صورت شکل‌های زیر نشان داد.
شکل شمارة 3: نمودار حوزة مبدأ، برپایة شواهد ذکرشده
شکل شمارة 4: نمودار حوزة مقصد: موضوع انتزاعی خزانه‌داری خداوند
3ـ3 نگاشت سوم: ابلیس به‌منزلۀ مجرم و محکوم‌شده ازسوی حاکم
رازی چندین مجازات و شکنجه را برای ابلیس بیان کرده است؛ گناهان او چنین است: بی‌حرمتی به خلیفة حق، دزدی‌کردن، بی‌اجازه به ممالک پادشاه رفتن و همچنین به جرم تکبّر و نافرمانی نسبت‌به پادشاه و خلیفة او. در گذشته، «سخت‌ترین شکنجه‌ها و شقاوت‌ها متوجه کسانی بوده است که یا به شاه خیانت می‌کردند یا به نهاد دین...» (حاجی مزدرانی و راستگودار راسته، 1397: 4). یکی دیگر از گناهانی که مستوجب عقوبت بود، مخالفت با پادشاه بوده است؛ «همة افرادی که به دلایل گوناگون مورد خشم و غضب خلیفه یا وزیر وی قرار می‌گرفتند، می‌توان مخالفان حکومت به حساب آورد... کارگزاران و کارکنان خائن دولتی، مرتدین و یاغیان نیز مستحق مجازات و زندان دانسته شده‌اند» (معصومی، 1387: 1‑2)؛ همچنین در کتاب رسوم دارالخلافه آمده است که «پادشاه هر گناهی را می‌بخشاید مگر افشای راز او، یا مداخله در امور شخصی وی یا کوشش به زیان دولتش» (انوری، 1355: 63).
شیوة ارتکاب جرم و مجازات مجرمین نیز به گونة دیگری بوده و فقط ویژة رعایا نبوده است؛ بلکه شدیدترین شکنجه‌ها برای کسانی بوده است که به‌سبب نزدیک‌بودن به پادشاه مرتکب جرم می‌شدند. رازی در مرصادالعباد، همواره از ابلیس به‌سبب گناهش در مقابل خداوند (پادشاه)، با عنوان مجرم یاد می‌کند و به مجازات‌هایی اشاره دارد که در گذشته برای مجرمین در نظر گرفته می‌شد؛ مجازاتی مانند با طناب بستن مجرم و گرداندن او در شهر، کافر خواندن، داغ‌زدن و سرانجام اعدام مجرمین ازجمله مجازات‌هایی بوده‌اند که برای مخالفان و مجرمین در نظر گرفته می‌شد. تعبیر به دف دورویه زدن نیز در زمرۀ مجزات‌های رایج بوده و معنای آن چنین است: «به دف بر زدن کسی؛ رسواکردن او را از راه دف زدن» (دهخدا، 1377: ذیل «دف»)؛ به‌منظور مسخره‌کردن محکوم در نزد مردم و درنتیجه مسئولیت تصدیق حقیقتِ آنچه محکوم به آن متهم شده است؛ او را بر حیوانی نشانده و در شهر می‌گرداندند، و گاهی در هجو متهم اشعاری می‌سرودند و آن اشعار را با ساز و دهل در سطح شهر می‌خواندند و پایکوبی می‌کردند و دهل می‌زدند (بهرامی‌نیا، 1392: 3). نمونۀ دیگر جامه‌برکندن و مصادرۀ اموال بوده است: «اگر سلطان از روی خشم، صاحب‌منصبی را عزل می‌کرد... به‌سبب معزول‌کردن، قبا، کلاه و موزه را که بسته به مناصب متفاوت بودند از آنان جدا می‌کردند و به زندانشان می‌انداختند. علاوه‌بر این، اموال آنان را مصادره و غلامان و خدمتکارانشان را نیز دستگیر و بازداشت می‌کردند... همچنین کلاه و عمامه نشانة ارج و اعتبار است و کلاه از سردرآوردن و سر را برهنه‌کردن نوعی مجازات مجرمین به حساب می‌آمده است» (جلیل‌زاده رضایی، 1395: 13).
رازی این مجازات‌ها را که در حکومت پادشاهان صورت می‌گرفته‌اند و همگان می‌توانستند نمونه‌های عینی آنها را ببینند، برای شیطان به کار برده است و به این شیوه، مفاهیم انتزاعی رانده‌شدنِ ابلیس و جرم و مجازات او عینی و ملموس شده است. در این بخش گزاره‌های مرتبط با رانده‌شدن ابلیس را مرور می‌کنیم:
«خواستند تا تمهید قاعده سیاست کنند و یکى را بر دار کشند تا در ملک و ملکوت کسى دیگر دم مخالفت این خلافت نیارد زد. آن مغرور سیاه‌گلیم را که وقتى به فضولى بىاجازت دزدیده به قالب آدم در رفته بود، و به چشم حقارت در ممالک خلافت او نگرسته، و خواسته تا در خزانة دل آدم نقبى زند، میسّر نشده، او را به تهمت دزدى بگرفتند و به رسن شقاوت بربستند، تا وقت سجود جمله ملایکه سجده کردند، او نتوانست کرد؛ زیراک به رسن شقاوت آن روزش بستند که بىدستورى در کارخانه غیب رفته بود... . پس سر ابلیس پرتلبیس آن روز بربستند که از میان جمله ملایکه گستاخى کرد، و بىاجازت به کارخانه غیب در رفت، و مخالفت فرمان "لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ" کرد؛ لاجرم به رسن قهر سرش بربستند تا سجدة آدم نتوانست کرد...».
«پس سر ابلیس پرتلبیس آن روز بربستند که از میان جمله ملایکه گستاخى کرد، و بىاجازت به کارخانة غیب دررفت، و مخالفت فرمان "لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ" کرد، لاجرم به رسن قهر سرش بربستند تا سجدة آدم نتوانست کرد،... لاجرم هم بران رسن شقاوت بدار لعنتش برکشیدند که "وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلى یَوْمِ الدِّینِ" و برین دار تا قیام الساعة به سیاست بگذاشتند، بلکه تا ابدالآباد ازین دار فرونگیرند، تا بعد ازین در جمله ممالک کس زهره ندارد که با خلیفة حق قدم بىحرمتى نهد، و هرآنک متابعت ابلیس درین مملکت کند او را با او هم در یک سلک کشند و به دوزخ فرستند» (رازی، 1387: 87 و 88 )؛ «رقم کفر بر ناصیه ابلیس پیش از وجود او کشیده بودند، که "وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ"، داغ لعنت بر جبین او بىاو نهادند» (همان: 167).
شکل شمارة 5: جرم‌های ابلیس و روش‌های مجازات ابلیس
3ـ4 نگاشت چهارم: پرورش روح به‌منزلۀ پروردن باز شکاری
باز یکی از پرندگانی است که اغلب برای شاهان پرورش می‌یافت و می‌توانست به جایگاهی رسد که به قرب پادشاه دست یابد و بر روی دستش قرار گیرد و این قرابت در نگاه مردمان ارج و اعتبار بسیاری داشت. «شکار با باز از قدیم متداول بوده و در زمان ساسانیان به آنجا رسید که از میان افسران درباری یکی را به سمت بازدار انتخاب می‌کردند... در ممالک متمدن قدیم چون مصر و ایران و روم باز را حرمت بسیار بود و وی را چون ملوک صاحب حشمت و شوکت می‌دانستند» (نسوی، 1354: 61) و «اُنس پادشاهان با پرندۀ باز شکاری گاه چنان بود که آن را همواره بر بالین و در مجلس داشتند» (همان: 62)؛ اما مهم‌ترین امری که در رابطۀ شاه و باز نظر عارفان را جلب کرده است تا از آن مانند مفهومی استعاری بهره برند، نزدیکی و قربت این پرنده با پادشاه بوده است. در جامعه‌ای که نگاه مستقیم به چشم پادشاه منع قانونی داشت، این رابطۀ باز و پادشاه چشمگیر و تأمل‌برانگیز بود؛ بنابراین، باز نمادی برای موجودی باارزش شد که می‌توانست قرین وجود پادشاه شود و این مثال مناسبی برای رابطۀ روح و خداوند بود. این استعاره اگرچه در دایرة کلان‌استعارۀ مدّنظر بررسی‌پذیر است، دایرۀ اشارات آن چندان گسترده نبود. این شاهدمثال‌های محدود می‌تواند ما را به مقصود منظور برساند:
«اگر شهبازی بر دست شاهی پر باز کند، و در طلب صیدی پرواز کند، در میانه ساعتی از بهر استراحتی یا سفیر بشنود، پروازکنان به دست شه باز آید...» (رازی، 1387: 132).
|
از شه چو صفیر «ارجعی» روح شنید |
|
پروازکنان به دست شه باز آید |
|
|
|
(همان: 133) |
|
پس کرکس روح رو سوی علو نهند |
|
بر دست ملک نشیند و باز شود |
|
|
|
(همان: 183) |
|
وان دلی را کز برای وصل او پرداختند |
|
همچو بازش از دو عالم دیده‌ها بردوختند |
|
|
|
(همان: 333) |
شکل شمارة 6: نگاشت پرورش روح به‌منزلۀ پروردن باز شکاری
3ـ5 نگاشت پنجم: تبلیغ دین به‌منزلة تشکیلات اطلاع‌رسانی شاه
شاید بتوان واژۀ رسول و رسالت را نیز در بستر استعارۀ مفهومی بررسی کرد؛ زیرا رسالت در مفهوم نبوت با آنچه در دیوان‌های رسالتِ پادشاهان وجود داشت متفاوت بوده است؛ اما سوای این موضوع که خود می‌تواند مجزا بررسی شود، در بافت استعاری مرصادالعباد به‌روشنی رابطه‌ای میان رسالتِ انبیا و دیوان و دستگاه نامه‌نگاری و رسایل در دستگاه‌های سلطنتی برقرار شده است و این یقیناً به‌دلیل شناختگی دیوان‌های رسایل و مکاتبات در نزد مردمان بوده است. متن زیر و جملات مشخص‌شده می‌تواند این مسئله را نشان دهد:
«چون کار دین به کمال... رسید، آفتاب وجود محمدی را آفتاب صفت به کافة خلایق عالم فرستادند... مثال این چنان است که پادشاهی خواهد تا جهانگیری کند، و آثار معدلت و احکام سلطنت خویش به جملگی بلاد و عباد مملکت برساند، و کافة رعایا را از انعام و اکرام و اعزاز و اجلال شاهانه محظوظ و متمتّع گرداند، به هر دیار و هر قوم رسولی فرستد و فراخور ایشان نامهای نویسد و تهدید و وعید کند و وعده و طمع دهد، و با هر طایفه سخن فراخور عقل و استعداد ایشان راند، بعضی را به استمالت و لطف به حضرت خواند، و بعضی را به کراهیت و عنف، که مزاج‌ها مختلف است... پس هر رسولی به طرفی رفتند، و با هر قومی به زبان حال ایشان سخن گفتند، و به‌تدریج احکام سلطنت در پیش ایشان نهادند، تا خلق و خوی فرا بندگی پادشاه کردند و متمثل فرمان شدند، و مشتاق جمال پادشاه گشتند. پادشاه از کمال عاطفت شاهی خواست تا جملگی خلایق از کمال انعام و احسان او برخوردار شوند، و آنچه ابتدا هر طایفه از نوعی انعام او نصیبه یافتند و نوعی بندگی کردند، اکنون از جمله نصیبه یابند، و به انواع عبودیّت قیام نمایند، و روی به حضرت نهند و به شرف قربت پادشاه مشرّف شوند. رسولی دیگر فرستد به همة جهان، و نامهای نویسد، و جملة احکام که در نامه‌های دیگر بود، در آن جمع کند، و جمله را به‌واسطة آن رسول و آن نامه به حضرت خواند ابتدا چندین رسول می‌بایست تا ایشان را مستعّد قبول این کمالات گردانند،... در هر عصر به هر قوم رسولی فرستاد، و احکام شریعت در کتاب ایشان فراخور همت آن قوم بیان فرمود،... و آنگه محمد را علیه الصلاه والسلام از جملة انبیاء برکشید، و بر همه برگزید، و قرآن مجید را بدو فرستاد و جملة احکام که در کتب متفرّق بود در او جمع کرد... و او را به رسالت به کافة خلق فرستاد... تا اگر دیگر انبیاء دعوت خلق به بهشت کردند او دعوت خلق به خدا کند... و رهبر و دلیل جمله باشد... و دیگر مراتب دینی که به‌واسطة او به کمال خواست پیوست بدیشان رساند، و نعمت دین را بدیشان تمام گرداند» (رازی، 1387: 143‑144).
شکل شمارة 7: نمودار نگاشت تبلیغ دین به‌منزلة تشکیلات اطلاع‌رسانی شاه
اکنون می‌توان مطالب به‌دست‌آمده را در نمودارِ کلان‌استعارۀ خداوندگاری و کشورداری ترسیم کرد. همچنان‌که دیدیم پنج خرد‌استعاره ذیل این کلان‌استعاره می‌گنجد. البته بدان معنا نیست که نمی‌توان خرداستعارههای دیگری را بدان افزود؛ اما در بخش‌های مطالعه‌شده، این استعاره‌ها برجسته‌تر بوده است:
شکل شمارة 8: نمودار کلان‌استعارۀ خداوندگاری به‌منزلۀ کشورداری
4ـ نتیجه‌گیری
دایرۀ کلان‌استعارۀ خداوندگاری به‌منزلۀ کشورداری گسترده است. رازی زمانی که قصد داشته است هبوط روح را در بدن انسانی ترسیم کند، از استعارۀ «هبوط روح به‌منزلۀ جلوس» بهره برده است. از آنجا که جلوس برای او و مردم عصرش امری آشنا بوده است و منازل و مراتب آن را به‌خوبی می‌شناخته‌اند، این استعاره توانسته است به‌خوبی مراتب یک هبوط با شکوه ـ که معتقَد و هدف او بوده است ـ را ترسیم کند. در مرتبه‌ای دیگر او قصد داشته است، متناسب با عقاید عارفان، دل را گوهری نایاب در عالم هستی ترسیم کند و ارزش و جایگاه متمایزِ انسان را به کمک آن توصیف کند؛ برای این منظور از استعارۀ «خزانه‌داری خداوند به‌منزلۀ گنجینه‌داری پادشاه» استفاده کرده است؛ بنابراین، این دو استعارۀ نخست هر دو برای ترسیم و توصیف هبوط و مقام روح بوده است. در این میان، او از داستان آدم و ابلیس نیز بهره برده است. دشمن شناخته‌شدۀ انسان ابلیس است و این دشمنی او با انسان و داستان روح او و تنبیه و مجازاتی که درپی آن بود، به کمک استعارۀ «ابلیس به‌منزلۀ مجرم» ملموس شده است. در این استعاره، مجازات ابلیس دقیقاً با مجازات‌های مجرمان در اعصار گذشته مشابهت داشته است؛ همچنین مقام انسان را ـ چنانکه در تفکر دینی رایج است ـ تا حد امکان ارتقا می‌بخشیده است. در مرتبۀ دیگری، برای بیان این جدایی روح و هبوط آن، از استعارۀ «پرورش روح به‌منزلۀ پروردن باز شکاری» بهره برده است. این استعاره با توجه به رابطۀ خاصی که میان سلطانِ دست‌نیافتنی با بازِ نشسته بر دستْ وجود داشت، به‌خوبی می‌توانست لزوم بازگشت روح به مبدأ را بیان کند؛ افزون‌بر این چهار استعاره، «تبلیغ دین به‌منزلة تشکیلات اطلاع‌رسانی شاه» نیز از بافت کشورداری گرفته شده است و بیانگر وظیفۀ روح در دوران فراق است؛ او اگرچه هبوط کرده، نامه‌ها همواره برای او روان بوده است. این پنج موضوع استعاری هریک دارای زیرمجموعه‌هایی بوده‌اند که در متن تحقیق با ذکر شاهدمثال و ترسیم نمودارهایی تبیین شده است. مجموعۀ این پنج استعاره زیرمجموعۀ کلان‌استعارۀ «خداوندگاری به‌منزلة کشورداری» قرار می‌گیرد.
تقدیر و تشکر
این مقاله از پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد با عنوان «استعارة مفهومی در مرصادالعباد (با تکیه بر دو کلان‌استعارة خداوندگاری به‌منزلة کشورداری وآفرینش به‌منزلة تولید) استخراج شده است.
)