غزلی نویافته از عطّار نیشابوری(این خرابات مغان است و درو زنده دلان)

نویسندگان

1 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

2 استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور

چکیده

در این مقاله، غزلی نویافته منسوب به عطّار نیشابوری معرفی می‌شود. در کتابِ اورادالاحباب و فصوص-الآداب، برای بیان معنی «خرابات» به این غزل استشهاد شده است. ابوالمفاخر یحیی باخرزی، مؤلّف این کتاب، به طور صریح بیان داشته که این شعر از عطار نیشابوری است. علاوه بر این تصریح، قراین زبانی و نبودن در اقدم نسخ دیوان عراقی نیز مؤیّد صحّت این انتساب است. در این میان، نکته حائز اهمیت این است که این غزل با اختلاف واژگانی بسیار اندک و افزودن دو بیت در دیوان فخرالدّین عراقی به تصحیح سعید نفیسی نیز دیده می‌شود. با بررسی نسخ هجده‌گانه مورد استفاده ایشان در این تصحیح، مشخص می‌گردد که این غزل در نسخه اساس نیامده و این گزینش برمبنای دو نسخه متأخّر صورت پذیرفته است، مضافاً اینکه این غزل در کلیات عراقی به تصحیح انتقادی محتشم که بر مبنای 15 نسخه صورت گرفته، وجود ندارد و در 9 نسخه خطی که نگارندگان این سطور آن را رؤیت کرده‌اند نیز پیدا نشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A New-Found Sonnet of Attar Neishaburi (in kharabat moghan ast va daru zende delan)

نویسندگان [English]

  • Morteza Charmagi Omrani 1
  • Mohsen Sadegi Mohsenabad 2
1 Associate Professor, Payam-e Noor University
2 Assistant Professor, Payam-e Noor University
چکیده [English]

In this article, a new-found sonnet ascribed to Attar Neishaburi is introduced. In the book Oradalahbab va Fosusaladab this sonnet has been used as witness for explaining the meaning of “Kharabat”. Abulmafakher Yahia Bakhrazi, the author of this book, has stated clearly that this poem belongs to Attar Neishaburi. Moreover, linguistic clues and not being in the oldest version of Araghi’s Divan prove the validity of such ascription. The important point here is that this sonnet is seen in the Divan of Fakhrodin Araghi (corrected by Saied Nafisi) with little lexical differences and addition of two verses. By studying the eighteen versions used by Nafisi in his correction, it becomes clear that this sonnet does not exist in the basic version and the selection has been done on the basis of two later versions. Moreover, this sonnet is not in the collection of Araghi’s works (critically corrected by Mohtasham) which is based on fifteen versions and it was not found in nine manuscripts observed by the authors of this article. The results of this study show that by searching in Persian printed and hand-written texts, several verses of Attar Neishaburi can be found which have not yet been discovered by Attar’s researchers.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Attar Neishbauri
  • new-found sonnet
  • Oradalahbab va Fosusaladab
  • Fakhrodin Araghi
  • new
  • found sonnet

مقدمه

ابوحامد محمّد بن ابراهیم عطّار نیشابوری(627-553 ﮬ.ق) از معدود شعرای زبان فارسی است که بر  سرنوشت شعر پس از خود تأثیر فراوان گذاشت. متأسفانه پژوهش­هایی که تاکنون پیرامون عطّار و شعر وی انجام شده، در قیاس با تحقیقاتی که باید صورت پذیرد، بسیار ناچیز و اندک است. به همین سبب،  هنوز اهمیّت و جایگاه واقعی این شاعر در زبان و ادب فارسی چنان که باید آشکار نگردیده است.  «این دیوان [دیوان عطار نیشابوری] که چاپ­های متعدد دارد و دو چاپ مشهور آن به دست دو تن از محقّقان بنام عصر ما؛ یعنی سعید نفیسی و تقی تفضّلی انجام گرفته است، مقداری از شعرهای شاعران دیگر را نیز در خود دارد و نمی­توان گفت که آن­چه در این دو چاپ آمده، تماماً سروده خود آنهاست. چنین می­پنداریم که اگر بر اساس روش­های علمی و تکیه بر قدیم­ترین نسخه­های موجود و رعایت مسائل سبک­شناسی تصحیح مجددی از این دیوان انجام شود چیزی حدود 35 تا 30 درصد شعرهای چاپ تفضلی که جامع­تر و مستندتر از چاپ استاد نفیسی است، به کنار خواهد رفت و شعرهای باقی مانده شعرهای لطیف­تر و باطراوت­تری خواهد بود»(شفیعی کدکنی،40:1378). این امکان نیز وجود دارد که با جستجوی دقیق در تذکره­ها، جُنگ­ها و مجموعه­­های خطی بتوان اشعار تازه­ای از عطّار پیدا کرد. برخی مؤلّفان متون منثور کهن فارسی نیز در آثار خود به ابیاتی از عطار نیشابوری استشهاد کرده­اند که در نسخ چاپی دیوان وی، از آن­ها ذکری به میان نیامده است. به سبب تصریح مؤلّفان این گونه آثار، یا همراهی این ابیات، با برخی دیگر از ابیات مسلّمِ عطار، بررسی صحّت یا نادرستی این گونه انتساب­ها نیز ضروری به نظر می­رسد. از همین نوع است،  غزل زیر که در کتابِ اورادالاحباب و فصوص­الآداب(تألیفِ 724 ﮬ.ق) برای بیان معنی «خرابات»، به آن استشهاد شده است:

دوش رفتم به خـــرابات و مــرا یــار نبود
گوئی از بـاده فروشــان بنبـــودند آگـــه
یا ز شــب نیمی بد بیشتـــرش یــا کمتـر
گفت: خیر است بدین وقت که دیوانه شــدی
گفتــمش در بگشا گفت برو خیـره مگوی
مسجد است این که به هر لحظه درش بگشایند
این خرابــات مغان است و درو زنده دلان
زر و سر را نبود هیــچ درین بقعــه محلّ

 

می­زدم نعـره و فریاد زمن کـس نشــنود
یا خود از بی­خبری هیچ کسم در نگشـود

پیری از غرفه برون کرد سـر و رخ بنمـود
مغز پرداختی آخر بنگوئـی که چـه بـود؟
در چنیـن وقت ز بهر چو توئی در که گشـود؟

تا درآیی تو و انـدر صفّ پیــش استــی زود
اندرو جام شـراب است و دف و رود و سرود
سودشان جمله زیان است و زیانشان همه سود

مؤلّفِ کتاب، ابوالمفاخر یحیی باخرزی نوة عارفِ مشهور سیف­الدّین باخرزی، به طور صریح بیان داشته که این شعر از عطّار نیشابوری رحمه­الله است(باخرزی،1358: 250). این غزل، از لحاظ زبانی به آثار عطار نزدیک است؛ امّا از چاپ­های مشهور غزلیات وی: (سعید نفیسی1335 ﮬ. ش؛ تقی تفضّلی، 1341 ﮬ. ش) فوت شده است. بی­تردید معرفی این غزل که در متنی موثّق و معاصر عطار نیشابوری آمده، برای استفاده در تصحیح­های بعدی دیوان این شاعر اهمیّت بسزا دارد و نباید در صحّت انتساب آن تردید کرد و این پر واضح است که گاهی در تذکره‌ها به اشعاری برمی خوریم که در نسخه‌های خطی و چاپی که به آنها رجوع می شود، وجود نداشته باشد. مگر به کمک اسناد نویافتة دیگری به اثبات برسد که این ابیات از عطّار نیشابوری نیست. در این میان، نکتة حائز اهمیت این است که این غزل با اختلاف واژگانی بسیار اندک و افزودن دو بیت به پایان آن، در دیوان فخرالدین عراقی، به تصحیح سعید نفیسی(ص 196) نیز دیده می­شود:

به خــرابات شـــدم دوش مـــرا بـار نبـــود
یا نبـد هیچ کـس از باده فروشــان بیـــدار
چونکه یک نیم ز شب یا کم  یا بیــش برفت
گفت: خیر است، درین وقت تو دیوانه شدی
گفتمش: در بگشا، گفت: برو، هرزه مگــوی
این نه مسجد که به هر لحظه درش، بگشایند
این خرابات مغـــان اسـت و درو زنده دلان
زر و سـر را نبـود هیــچ درین بقعــه محلّ
سرکوشـان عرفـات اســت و سراشـان کعبه
ای عراقی، چه زنی حلقه برین در شب و روز ؟


 

می­زدم نعره و فریاد زمـن کس نشـــنود
یا خود از هیچ کسـی هیچ کسـم درنگشود
رندی از غرفـه برون کرد سر و رخ بنمود

نغـز پرداختـی آخر تو نگویی که چه بود؟
تا درین وقت ز بهر چو تویی در که گشود؟
تا تو انـدر دوی، اندر صف پیــش آیی زود
شاهد و شمع و شراب و غزل و رود و سرود
سودشان جمله زیان است و زیانشان همه سود
عاشقان همچو خلیلند و رقیبــان نمــرود
زین همـه آتش خود هیــچ نبینی جز دود
                         (عراقی، 1370: 196)

 

برای آگاهی از میزان و چگونگی این دخل و تصرّف غزل عطار را با غزل عراقی مقایسه می کنیم:

بیت 1): عطار نیشابوری:

دوش رفتم به خرابات و مرا یار نبود

 

می­زدم نعره و فریاد زمن کس نشنود

فخرالدین عراقی:

به خرابات شدم دوش مرا بار نبود

 

می­زدم نعره و فریاد زمن کس نشنود

در این بیت، مصراع دوّم عیناً مثل هم است. عراقی در مصراع اوّل چهار تغییر ایجاد کرده است: حذف «و»[اُ]، جابه جا کردن «دوش»، آوردن «شدم» به جای «رفتم»؛ در مجموع، با این تغییرات، صدا معنایی حاصل از توالی تکرار «ر» که عمل «رفتن» را در بیت عطار تداعی می­کند از بین رفته است. عراقی «بار» (= رخصت) را نیز جایگزین «یار»(= همدم) کرده است.

 بیت 2) عطّار نیشابوری:

گوئی از باده فروشان بنبودند آگه

 

یا خود از بی­خبری هیچ کسم در نگشود

فخرالدین عراقی:

یا نبد هیچ کس از باده فروشان بیدار

 

یا خود از هیچ کسی هیچ کسم درنگشود

در مصراع اوّل این بیت، فقط گروهِ «از باده­فروشان» مشترک است. عراقی در بازنویسی مصراع دوّم، فقط «هیچ کسی» را جایگزین «بی­خبری» کرده است.

بیت 3) عطار نیشابوری:

یا ز شب نیمی بد بیشترش یا کمتر

 

پیری از غرفه برون کرد سر و رخ بنمود

فخرالدین عراقی:

چونکه یک نیم ز شب یا کم  یا بیش برفت

 

رندی از غرفه برون کرد سر و رخ بنمود

فخرالدین عراقی در مصراع دوّم فقط «رند» را جایگزین «پیر» کرده است. دخل و تصرّف وی در مصراع اوّل هم کمکی به فهم بهتر آن نمی­کند؛ بویژه آن که فعل ماضی «بُد» در این بیتِ عطار، با افعال «بنبودند» و «یار نبود» در دو بیت قبلی پیوند معنایی دارد.

بیت 4) عطار نیشابوری:

گفت: خیر است بدین وقت که دیوانه شدی

 

مغز پرداختی آخر بنگوئی که چه بود؟

فخرالدین عراقی:

گفت: خیر است، درین وقت تو دیوانه شدی

 

نغز پرداختی آخر تو نگویی که چه بود؟

عراقی در بازنویسی این بیت در نحو غزل عطّار دست نبرده؛ امّا چهار تغییر در مفردات ایجاد کرده است: آوردن «درین» به جای «بدین»، «تو» به جای «که» «نغز پرداختی» به جای «مغز پرداختی» و «تو نگویی» به جای «بنگویی». هدف از تغییر در «بنگویی» از بین بردن ساخت لهجه­ای آن بوده است. این نوع تصرّف در بیت دوّم «بنبودند» نیز دیده می­شود. در بیتِ عطار «مغز پرداختن» ترکیبی کنایی است و معنی «دیوانه شدن» در مصراع اوّل را تأکید می­کند و این در حالی است که از جایگزین آن در بیت عراقی «نغز پرداختن» چنین معنای دریافت نمی­شود.

بیت 5) عطار نیشابوری:

گفتمش در بگشا گفت برو خیره مگوی

 

در چنین وقت ز بهر چو توئی در که گشود؟

فخرالدین عراقی:

گفتمش: در بگشا، گفت: برو، هرزه مگوی

 

تا درین وقت ز بهر چو تویی در که گشود؟

   عراقی در نحو این بیت نیز دست نبرده است. در مصراع اوّل «هرزه» را به جای واژة کهن «خیره» آورده است. در مصراع دوّم نیز «تا درین وقت» را جایگزین «در چنین وقت» کرده، و صورت نوشتاری «توای»(= تویی) را با موارد مشابه یکدست ساخته است.

بیت 6) عطار نیشابوری:

مسجد است این که به هر لحظه درش بگشایند

 

تا درآیی تو و اندر صفّ پیش استی زود

فخرالدین عراقی:

این نه مسجد که به هر لحظه درش، بگشایند

 

تا تو اندر دوی، اندر صف پیش آیی زود

عراقی در بازنویسی خود، مصراع اوّل را از حالت استفهام انکاری خارج کرده است. در مصراع دوّم نیز کوشیده با چند تغییر و جابه جایی که به ناچار حذف «و» [اُ] را در پی داشته، رنگ لهجه­ای کلام را از بین ببرد.

بیت 7) عطار نیشابوری:

این خرابات مغان است و درو زنده دلان

 

اندرو جام شراب است و دف و رود و سرود

فخرالدین عراقی:

این خرابات مغان است و درو زنده دلان

 

شاهد و شمع و شراب و غزل و رود و سرود

مصراع اوّل دو غزل عیناً مثل هم است. عراقی در مصراع دوّم واژه­های «اندرو»، «جام»، «است» و «دف» را حذف کرده و واژه­های «شاهد»، شمع»، و «غزل» را به آن افزوده است. این حذف و اضافات تغییرِ معنی را نیز در پی داشته است. معنی کلّی بیت عطار این گونه است: در خرابات مغان، هم زنده دلان هستند و هم شراب و دف و رود و سرود. از بیت عراقی بیشتر این معنی فهمیده می­شود: زنده­دلانِ ساکن در خراباتِ مغان، عبارتند از: شاهد و شمع و شراب و غزل و رود و سرود.

بیت 8) عطار نیشابوری:

زر و سر را نبود هیچ درین بقعه محلّ

 

سودشان جمله زیان است و زیانشان همه سود

فخرالدین عراقی:

زر و سر را نبود هیچ درین بقعه محلّ

 

سودشان جمله زیان است و زیانشان همه سود

این بیت در هر دو غزل، عیناً مثل هم است.

بیت 9) عطار نیشابوری: این بیت را ندارد.

سرکوشان عرفات است و سراشان کعبه

 

عاشقان همچو خلیلند و رقیبان نمرود

بیت 10) عطار: این بیت را ندارد.

فخرالدین عراقی:

ای عراقی، چه زنی حلقه برین در شب و روز ؟

 

زین همه آتش خود هیچ نبینی جز دود

از مقایسة این دو غزل فهمیده می­شود که فخرالدّین عراقی در هنگام سرودن این غزل، یا کاتب هنگام کتابت غزل عطار نیشابوری را پیش رو داشته و در حالتِ خوشبینانه با دخل و تصرّف، قصدِ ساده­گردانی آن را داشته است. این بازنویسی فخرالدّین عراقی یا کاتب، جز یکدست کردن صورت نوشتاری توایم/توئی هیچ کمکی به تصحیح غزل عطار هم نمی­کند؛ زیرا تمام اجزاء و عناصر آن در اورادالاحباب و فصوص الآداب صحیح و خواناست.

از یک سو همانندی­های این دو غزل، به حدّی است که نمی­توان آن را از مقوله توارد دانست، هر چند بسیاری از این شباهت ها شاید کار کاتبان یا نسخه نویسان باشد؛ اما از سوی دیگر صرفِ آمدن تخلّص فخرالدّین عراقی، برای انتساب شعر به او کافی نیست. با ادّله­ای که در ادامه می­آید، می­کوشیم صحّت انتساب غزل مذکور به عطار نیشابوری را اثبات کنیم.

در نگاه اوّل، این احتمال به ذهن خطور می­کند که یکی از این دو شاعر، در سرودن این غزل از دیگری تأثیر پذیرفته است. در صورت درستی این فرض، با عنایت به این که عطّار نیشابوری بر فخرالدّین عراقی تقدّم زمانی دارد، تأثیرپذیری فخرالدین عراقی از عطار نیشابوری محتمل­تر است؛ بویژه آن که در مقدمة کلیات فخرالدّین عراقی به تصحیح نسرین محتشم (1386) شواهدِ متعددی آمده که تحت تأثیر اشعار عطار نیشابوری سروده شده است، مانندِ:

عطار:

چون ز مرغ سحر فغان برخاست

 

ناله از طاق آسمان برخاست
                            (عطار، 1359 :21)

عراقی:

ناگه از میکده فغان برخاست

 

ناله از جان عاشقان برخاست
                          (عراقی، 1386: 21)

عطار:

در سرم از عشقت این سودا خوشست

 

در دلم از شوقت این غوغا خوشست
                             (عطار، 1359:21)

عراقی:

در سرم عشق تو سودایی خوشست

 

در دلم وصلت تمنّایی خوشست
                         (عراقی، 1386: 198)

عطار:

یک روز بتم مست به بازار برآمد

 

گرد از دل عشاق بیکبار برآمد
                          (عطار، 1359 :222)

عراقی:

ناگه بت من مست به بازار برآمد

 

شور از سر بازار بیکبار برآمد
                         (عراقی، 1386: 151)

در ضمن یک غزل مشترک بین عطار و عراقی موجود است با این مطلع:

جانا حدیث حسنت در داستان نگنجد

 

رمزی ز راز عشقت در صد بیان نگنجد

(عطار، 1359: 130، دیوان عراقی تصحیح دکتر محتشم: 155، تصحیح استاد نفیسی: 169)

مقطع این غزل در هر دو دیوان تخلّص شاعر را در بر دارد:

آندم که با خیالت دل را ز عشق گوید
آندم که با خیالت دل را ز عشق گوید

 

عطار اگر شود جان اندر میان نگنجد
گر جان شود عراقی اندر میان نگنجد
                         (عراقی، 1386: 155)

 

علاوه بر تقدّم زمانی عطّار نیشابوری بر فخرالدّین عراقی و شواهد متعدد برای تأثیر پذیری وی از عطّار نیشابوری، با بررسی تصحیح نفیسی از دیوان فخرالدین عراقی درمی­یابیم که این غزل تنها در دو نسخه از هجده نسخه مورد استفاده نفیسی بوده است. نسخة اول که از آن استفاده شده است، اشعار عراقی در حاشیة دیوان اوحدی آمده که در قرن نهم نوشته شده است. نسخه دیگر که در بر دارندة دیوان و عشّاق‌نامه است، متعلّق به دانشگاه پنجاب در لاهور می باشد که فاقد تاریخ کتابت است، این نسخه افتادگی‌هایی دارد و صحافی آن مشوّش و برخی از اوراق آن جابه جا شده است (نفیسی، 1370: 35). بنابراین این غزل در نسخ متأخر استاد نفیسی آمده است، مضافاً اینکه این غزل در اقدم نسخی که محتشم براساس آن کلیات عراقی را تصحیح و چاپ کرده است، وجود ندارد. نسخة اقدم به تصحیح محتشم، نسخة جار الله است. این نسخه متعلّق به کتابخانة جار الله به همراه نزهة المجالس است که تاریخ کتابت آن 731 هجری قمری است و در هیچ یک از  هشت نسخه مورد استفاده ایشان که غالباً در قرن هشتم کتابت شده نیامده است. نگارندگان این سطور علاوه بر نسخه‌هایی که محتشم در تصحیح از آنها استفاده کرده‌اند، 13 نسخه خطی دیگر را از دیوان عراقی تهیه کرده و از نظر گذرانده و در هیچ یک از این نسخه‌ها غزل مورد نظر یافته نشد. 1

بنابراین از آنجا که غزل مذکور در نسخه اساس نیامده و این گزینش برمبنای دو نسخة متأخّر نفیسی صورت پذیرفته است، از منظر نسخه شناسی و متن پژوهی احتمال تعلّق این غزل به فخرالدّین عراقی دور از ذهن به نظر می­رسد. شاید به همین سبب است که این غزل در کلیات فخرالدّین عراقی به تصحیح انتقادی محتشم (1386) که بر مبنای 15 نسخه انجام شده وجود ندارد. مضافاً این که بسیاری از این شباهتها بین شعر عطار و عراقی شاید کار کاتبان و نسخه نویسان بوده است؛ بویژه در مورد شعرهایی که بین صوفیان و به صورت شفاهی نقل می شده، احتمال دخل و تصرّف در آنها بسیار زیاد بوده است. در پایان، ذکر یک نکته دیگر ضروری است و آن این که در گذشتة ادبی ایران به سبب تسلّط سنّت شفاهی، به حافظه سپردن، یکی از مهم‌ترین راه­های حفظ و نگهداری شعر به حساب می‌آمده است، بدیهی است در این حالت همیشه این امکان وجود داشته است که به طور ناخواسته شعر یک شاعر به دیگری نسبت داده شود. بظاهر، راه یافتن این غزل عطّار نیشابوری در برخی از نسخ متأخّر دیوان فخرالدین عراقی نیز از همین نوع است.

نتیجه­

در این مقاله، غزلی منسوب به عطّار نیشابوری که در کتابِ اورادالاحباب و فصوص­الآداب برای بیان معنی «خرابات» به آن استشهاد شده مطرح ­گردید. از آنجا که این غزل با اختلاف واژگانی بسیار اندک و افزودن دو بیت در دیوان فخرالدّین عراقی به تصحیح نفیسی نیز دیده می­شود، با بیان ادّله­ای نظیر تقدّم زمانی عطّار نیشابوری بر فخرالدین عراقی، تأثیر پذیری فراوان فخرالدّین عراقی از عطّار نیشابوری، نبودن این غزل در دیوان عراقی چاپ محتشم، تصریح ابوالمفاخر باخرزی بر تعلّق این غزل به عطّار نیشابوری و عدم ضبط آن در قدیم‌ترین نسخه­­های معتبر دیوان فخرالدین عراقی، سعی شد، نادرستی انتساب این غزل را به عراقی آشکار نماییم و صحّت انتساب این شعر را به عطّار نیشابوری اثبات کنیم. 

 

پی نوشت‌ها

نسخه‌های 13 گانه دیده شده عبارتند از:

1- نسخه دیوان عراقی مربوط به دانشگاه تهران به شماره 6/623 فهرست - تاریخ کتابت قرن 8

2- نسخه دیوان عراقی مربوط به دانشگاه تهران به شماره 1/167 فهرست – تاریخ کتابت 702 ه.ق

3- نسخه دیوان عراقی مربوط به دانشگاه تهران به شماره 598 فهرست – تاریخ کتابت 729 ه. ق

4- نسخه دیوان عراقی مربوط به دانشگاه تهران به شماره3/562 فهرست – بی تا

5- نسخه دیوان عراقی مربوط به دانشگاه تهران به شماره 2/5483 فهرست – بی تا

6- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه آیه الله گلپایگانی قم - تاریخ کتابت 821 ه. ق

7- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه شاهچراغ شیراز به شماره 2060 – تاریخ کتابت قرن دهم

8- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه مسجد اعظم قم به شماره 1/3234 -تاریخ کتابت قرن 13

9- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه مجلس به شماره 3/8167 -تاریخ کتابت 834 ه. ق

10- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه مجلس به شماره 6/4284 – تاریخ کتابت قرن11

11- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه مجلس به شماره 119/9467 – تاریخ کتابت 1241

12- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه مجلس به شماره 7/2323: بی تا

13- نسخه دیوان عراقی مربوط به کتابخانه مجلس به شماره 2/13341: بی تا

 منابع
1- باخرزی، ابوالمفاخر .(1358). اورادالاحباب و فصوص الآداب و فصوص الآداب، ، ج 2، به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات فرهنگ ایران زمین.
2- پورنامداریان،تقی .(1378). «سیری در یک غزل عطار»، کیهان فرهنگی، شماره 115، 1373، 34-28.
3- درایتی، مصطفی .(1389). فهرستواره دستنوشته‌های ایران (دنا)، جلد پنجم، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول.
4- شفیعی کدکنی، محمدرضا .(1378). زبور فارسی (نگاهی به زندگی و غزل­های عطار نیشابوری)، تهران: آگاه.
5- عراقی، فخرالدین .(1338). کلیات، به کوشش سعید نفیسی، تهران: سنایی.
6- ---------- .(1386). کلیات، به تصحیح و توضیح نسرین محتشم، تهران: زوّار، چاپ سوم.
7- عطار، محمدبن ابراهیم .(1335). دیوان، با تصحیح و مقابله و مقدمه سعید نفیسی، تهران: سنایی.
8- ---------------- .(1341). دیوان، به اهتمام و تصحیح تقی تفضّلی، تهران: انجمن آثار.
9- --------------- .(1359). دیوان، حواشی و تعلیقات م درویش، انتشارات جاویدان، چاپ دوم.