نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار و عضو هیأت علمی گروه صنایع دستی و پژوهش هنر،دانشکده هنرو معماری، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
2 کارشناسی ارشد پژوهش هنر، موسسه آموزش عالی مارلیک، نوشهر، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
During the Qajar period, with the tendency of people and artists towards mystical literature, painters, by influencing this space and using symbols (elements of nature), created pure images of these themes. Rumi, in conveying his transcendental and mystical thoughts by using the symbolic elements of nature, considers the bird as a symbol of the human’s soul (lover), the flower as a symbol of heaven and God (beloved), and the garden as the sheltering world of the soul to achieve unity. The purpose of the present study is to analyze the semantic relationship between the elements of nature in the flower and bird paintings of the Qajar period with the mystical images created by these elements in the thought and poetry of Rumi. The main question of the research is: What is the semantic relationship between the flower and the bird’s paintings in the Qajar period and Rumi’s mysticism? This research is descriptive-analytical and has been done based on the flower and bird works of the Qajar period and a comparative study with Rumi's mystical poems. Therefore, as Rumi looks at the symbol of the bird from the perspective of the manifestation of the soul and lover and considers the symbol of the rose as an allegory of the manifestation of love, lasting paradise, and the manifestation of God, also, in the Qajar period, the elements of Iranian paintings (the flower and the bird) symbolically and full of secrets and the presence of meaning are depicted with the same concepts that are mentioned in Rumi's mystical poems.
Introduction
The romantic relationship between the flower and the bird in these paintings is a mystic symbol of the relationship between humans and God, which is also manifested in the mystic thought and literature of Persian poetry and prose and is a symbol of the mystic’s love for the divine essence. The bird has appeared in the form of a nightingale that found his lost peace again in the arms of his beloved flower (God). The flower bush in the painting of flower and bird is a symbol of scenic trees, and aromatic and mesmerizing flowers of paradise, where birds (a symbol of believers) have reached peace among its branches and have enjoyed the infinite blessings of God.
Rumi expresses his heavenly thoughts, moods, and inner experiences using elements of nature such as different kinds of flowers and birds in terms of symbols to create vivid, dynamic, and artistic images in the reader’s mind. Considering that many images of flowers and birds of the Qajar era are rooted in literary concepts and semantic symbols, painters have aesthetically embodied these two symbols in pictures full of code and meaning. The present research aims to analyze the semantic relationship of the elements of nature in the painting of flowers and birds of the Qajar era with mystical images created from these elements in the thought and poetry of Rumi. The main question of this paper is: “what semantic relationship can be found between the works of flowers and birds of the Qajar era and Rumi’s mysticism?”. According to the literature on the theme of the flower and bird, so far, the theme of the symbol in the paintings of the flower and bird of the Qajar period mixed with mystical literature has not been studied so that their semantic relationship can be discovered and expressed aesthetically.
Review of the Literature
2.1 The Symbolic Relationship of Iranian Flower and Bird Painting with Mystical Literature (Rumi)
Bird features have a long history in Iranian art. In the ritual culture of Islam, birds that speak in human language have brilliant effects (Shahdadi, 2005, p. 78). The image of a flower and bird is first shown as the tree of life and bird in the paintings. The tree of life in the written texts and pictures of the Sassanid era in different forms of a bush or tree, from three thousand years BC to the first manifestations of birds in the bibliography of Iranian art, is called the Baghdad school, which found more natural manifestations in the paintings of the 8th century AH and continued until the periods of Tabriz schools in Shiraz, Herat, and Bukhara.
In the Isfahan school, birds that play a role in poems with story elements are shown as symbols of the human spirit (Machiani, 2002, pp. 18-24). An Iranian artist portrays the truth of the holy world with a mysterious expression using symbols such as flowers and birds to convey mystical concepts and meanings. His soul flies to the truth in the form of a bird and sits beside a beautiful flower that symbolizes the beauty of paradise. There, he engages in worship by singing. The Iranian flower and bird painting, in one aspect of its symbolism, is indicative of the poetic concept of a romantic relationship between the nightingale and the flower, in which the description and the story of separation and reunion, love, demands, and romantic lamentations of the nightingale, and on the other hand, depicts the coquetry, disdain, and the romantic charms of the flower. According to Rumi, a flower has received help from a friend’s flower garden; therefore, it is indestructible and has grace, perfection, and good qualities (Hosseinpour Chafi, 2006, p. 165). In Rumi’s opinion, all these descriptions are a symbol of a perfect human being who has reached the flower garden of the unseen world, so we can embrace him and reach the flower garden of truths:
Taking the skirt of the flower and accompanying the flower, dancing together, we will reach the root and seedling of the flower (Abbasi, 1991).
In Divan Shams Tabrizi, the bird is a symbol of the soul or spirit, a mystic, and a seeker (Akhtaryar, 2013, p. 146). Some of Rumi’s interpretations of the symbol of the bird in his poems are related to concepts such as 1) the human soul and spirit, 2) the soul of a bird, 3) a mystic and a seeker, 4) perfect humans and inferior humans, 5) claimants of truth, and 6) a sign of human inner qualities.
The illustrated states in Gol-o Morgh’s [flower and bird] painting of the Qajar period and their symbolic relation with the mystical poems of Rumi are as follows:
The Birds sitting on the flower branch;
Painters of the Qajar period always illustrated the birds on the flower stem sitting, motionless, and watching the rose.
While singing (seeking love, praise, moaning and wailing, separation from beloved)
The nightingale continuously sings and tries to raise pity and attract the attention of the beloved to reach and be unified with it.
While sleeping (mushahede [intuition])
The sleeping birds in Gol-o Morgh’s [flower and bird] painting indicate being in meditating [observation], leaving the material world, perceiving the divine mysteries, and in inner (moshahede [intuition]) and khamushi [silence].
While hunting insects and butterflies
It usually considers young disciples who have no mukashefe [intuition] and their ears are often busy with worldly speech and their intelligence and senses do not pay attention to the flower.
the bird on the rose branch;
In the works of the Qajar period, the rose is usually used to indicate the main position of Morgh [bird].
The branch of the Iris flower;
As the main flower, the iris is always placed at the center of the image from the point of growth up to the peak of Gol-o Morgh’s [flower and bird] painting, just like the tree of life which was very important and the rose is illustrated on a lower level than branch iris. In combination with other elements, the iris is the largest flower and is often illustrated with darker colors in order to be highlighted compared with other flowers.
The importance of Gol than Morgh [bird];
The flowers are illustrated larger at the top of the miniature with enchanting and attractive colors, while the bird (as the lover and embodiment of need) is illustrated with neutral colors (with the color of the human skin because it is the symbol of the human soul) at the bottom of the miniature smaller than normal and facing the flower.
Variety and number of flowers and birds in composition
The composition of illustration components is more active in Gol-o Morgh’s [flower and bird] painting of the Qajar period compared with previous periods. It is as if the miniaturist has depicted a piece of paradise or a large garden with more variety and more flowers and different types of birds.
Methodology
This research has been done by the descriptive-analytical method and has qualitatively examined the data obtained from the samples of the flower and the bird of the Qajar period based on a comparative study with the mystical poems of Rumi.
Results
The painting of a flower and bird is a poem of flowers. According to painters, the bird is a symbol of the human spirit. This world is an indicator of his cage and all his efforts to reach the heavenly world. The red flower is a symbol of the beloved, the essence of omnipotence, the allegory of heaven, and the perfect human being. In Persian poems, the flower is a symbol of affection and the nightingale is a symbol of demand, which is in search of the beloved and an eternal flower. In the paintings of Islamic art, there is a close relationship between images and mystical poetry.
During the Qajar era, with the spread of mystical stories and texts (such as the story of Sheikh Sanan written by Attar and Masnavi by Maulavi) and the tendency of people and artists toward these themes, the painters of flowers and birds emerged from the world of imagination and allegory of the mystical poet to discover these meanings and concepts. Influenced by this atmosphere, they created pure images. As a result, paintings full of meaning and mystery are observable on many everyday items such as pencil cases, mirror frames, covers of religious texts (Quran and prayer books), dishes, walls, and ceilings of buildings. In Rumi’s poetry, the garden of life joins the garden of nature and the images of this world are interpreted as the spiritual world. What he means by the garden is the caged soul, and the garden of this world is a ray of the garden of the heavenly and imaginal world. One of the most important symbolic meanings of the bird is the soul or spirit, which means that the soul is constantly trying to fly to the world of the heavens (the original home). This bird in love sings in the dream of gaining the love of the flower, so the red flower will appear and lead his soul to the world of meaning. In his opinion, a flower is the love symbol of the world (God) that guides man (bird, soul) to the essence of his existence. He believes that every part of nature is a manifestation of God’s presence and considers art to be an imitation of the imaginal world and the reminder of memories of heaven. Thus, the hypothesis stated at the beginning of the paper is acceptable.
کلیدواژه‌ها [English]
ـ مقدمه
ارتباط عاشقانة گل و مرغ در این نگاره‌ها نمادی عارفانه از ارتباط انسان و خداوند است که در اندیشه و ادبیات عارفانة منظوم و منثور فارسی نیز تجلّی یافته و نمادی از عشق عارف به ذات الهی است. درواقع او به‌صورت بلبلی نمایانده شده است که در آغوش معشوق خویش، گل (خداوند)، آرام و قرارِ ازدست‌رفته را بازمی‌یابد. بوتة گل در نقاشی گل و مرغ، نمادی از درختان خوش‌نما، گل‌های خوشبو و مسحورکنندة بهشتی است که پرندگان ـ نمادی از مؤمنان ـ در میان شاخه‌های آن به آرامش رسیده و از نعمت‌های بی‌کرانِ الهی برخوردار شده‌اند. مولانا برای بیان اندیشه‌های آسمانی، حالات و تجربه‌های درونی خود از عناصر طبیعت مثل انواع گل‌ها و پرندگان در قالب نماد استفاده میکند تا در ذهن خواننده تصاویری زنده، پویا و هنری ایجاد کند. با توجه به اینکه بسیاری از تصاویر گل و مرغ عصر قاجار در مفاهیم ادبی و نمادهای معنایی ریشه دارد، نقاشانْ این دو نماد را در نگاره‌های سرشار از حضور رمز و معنا به زیبایی تجسم بخشیده‌اند.
هدف از این پژوهش تحلیل رابطة معنایی عناصر طبیعتِ موجود در نقاشی گل و مرغ عصر قاجار با تصاویر خلق‌شدة عرفانی از این عناصر در اندیشه و شعر مولاناست. پرسش اصلی این مقاله بیان میکند که «چه رابطة معنایی را می‌توان میان آثار گل و مرغ دورة قاجار و عرفان مولانا جست‌وجو کرد؟». با توجه به انجام پژوهش‌هایی دربارة موضوع گل و مرغ، تاکنون موضوع نماد در نقاشی‌های گل و مرغ دورة قاجار مطالعه نشده است که به ادبیات عرفانی آمیخته شده باشد تا رابطة معنایی آنها به زیبایی کشف و بیان شود.
1ـ1 اهداف پژوهش
ـ تحلیل رابطة معنایی عناصر گل و مرغ دوران قاجار با عرفان مولانا؛
ـ بررسی مفاهیم عرفانی در عناصر موجود در نقاشی گل و مرغ دورة قاجار.
1ـ2 پرسش پژوهش
چه رابطة معنایی را می‌توان میان آثار گل و مرغ دورة قاجار و عرفان مولانا جست‌وجو کرد؟
1ـ3 فرضیة پژوهش
بین نگاره‌های سرشار از رمز و معنای نقاشان دورة قاجار که به اجزای طبیعت، مفهومی و عرفانی می‌نگریسته‌اند، با اشعار عرفانی ـ ازجمله اشعار مولانا که عناصر طبیعت مانند مرغ (روح انسان)، گل (تجلی خداوند) و باغ (عالم ملکوت و مثال) را نمادین بیان می‌کرده است ـ می‌توان رابطة معنایی زیبایی یافت.
1ـ4 روش پژوهش
این پژوهش به‌روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است. داده‌های به‌دست‌آمده از روش کتابخانه‌ای (مطالعة کتاب‌ها، مقاله‌ها و پایان‌نامه‌ها) و میدانی (مشاهدة کتاب‌های دارای تصاویر هنرمندان گل و مرغ دورة قاجار) گردآوری شده است تا سرانجام بتوان رابطه‌ای معنایی بین مفاهیم عرفانی اشعار مولانا و رمز و نمادهایی یافت که در تصاویر گل و مرغ دورة قاجار دیده می‌شود.
1ـ5 پیشینة پژوهش
اغلب شاعران با استفاده از اجزای طبیعت به بیان اهداف و مقاصد خود پرداخته‌اند که بیشتر برای وصف فصل بهار و زیبایی‌های آن بوده است. در این زمینه تاکنون مقالات و مطالعات بسیاری انجام شده است؛ اما نگاه و علاقة مولانا به طبیعت در سخنش جلوه‌ای خاص و عارفانه دارد و از آن برای بیان مقاصد تعلیمی و عارفانة خود بهره برده است. از بهار، خزان، آب، باد، خاک، دانه، مرغ، مور و... در مثنوی و دیوان شمس چنان به زیبایی یاد میکند که در ذهن مخاطب عناصر طبیعت را در گلستانی مقدس به تصویر می‌کشد.
تاکنون چندین مقاله و رساله دربارة موضوعات نوع نگاه مولانا به عناصر طبیعت، همچنین دیدگاه‌هایی دربارة گل و مرغ دورة قاجار انجام شده است که می‌توان به برخی از آنها اشاره کرد:
شریف‌پور (1396) در مقالة «دیوان شمس، آیینة بازتاب شعورمندی کائنات» به موضوعاتی مانند تسبیح موجودات، سریان عشق در ذرات عالم، شعورمندی آتش، پرنده، کوه، باد، آسمان، زمین و درخت پرداخته است. همچنین رسیدن به این باور عرفانی را خاص اولیای حق و عارفان حقیقی می‌داند که با کشف و شهود به آن دست یافته‌اند.
مالمیر (1396) در مقالة «گل در آیینة تأویلات ادب عرفانی» می‌گوید: کلام عارفان دربارة گل بیشتر به‌صورت پوشیده و در قالب کنایه، رمز و اشاره مبتنی بر مکتب و مشرب عرفانی خود بوده و اغلب با تأویل‌های باطن‌گرایانه همراه است.
جهانبخش (1395) در مقالة «پژوهشی پیرامون نقش گُل و مرغ و کاربرد آن در هنرهای سنتی ایران در دوران زندیه و قاجاریه» بیان میکند که با رانده‌شدن نقاشان از دربار شاه طهماسب در قرن دهم هجری، تولید نقاشی‌ها به‌صورت آزاد و فارغ از سفارش دربار رونق گرفت و نقاشان غالباً در بازنمایی موضوع از طبیعت مایه گرفتند.
رضوانی (1395) در پایان‌نامة تأثیر عرفان منطق‌الطّیر بر نقش‌مایه‌های گل و مرغ معتقد است: ازجمله آثار گل و مرغی که بیشترین تأثیرپذیری را از عرفان داشته است، مربوط به مهم‌ترین نقاش دورة قاجار، لطفعلی شیرازی بوده که درکی عمیق از متون ادبی و عرفانی را در عناصر گیاهی نقاشی‌های خود نشان داده است.
رئوف (1394) در مقاله‌ای با عنوان «مبانی رابطة انسان با طبیعت از دیدگاه مولوی» بیان میکند که انسان مانند سایر موجودات و عناصر طبیعت از خاک آفریده شده است و برتری انسان به آنها تنها با آگاهی‌یافتن و ارتقای بُعد روحانی ممکن خواهد بود.
حسینی مطلق (1392) در مقالة «نگرشی پیرامون نقاشی گل و مرغ با تأکید بر آثار آقا لطفعلی صورتگر شیرازی» به بررسی ویژگی‌های آثار لطفعلی شیرازی پرداخته است و خلق تصاویرش را چیزی مابین جهان ظاهر و باطن و برگرفته از تخیل والایش می‌داند.
کلاهچیان (1392) در مقالة «تصویر طبیعت در غزلیات مولانا» بیان میکند که با توجه به اینکه مفاهیم شعر عرفانی از حوزة درک عموم مردم بیرون است، شاعر با آفرینش تصاویر محسوس و نمادین می‌تواند معانی فرادُنیایی، وصف‌ناپذیر، ناشناخته و مبهم را تجسم کند و آنها را آسان‌تر به مخاطب انتقال دهد. در این راه مولانا از بارزترین عناصر طبیعت مثل آسمان، ماه، خورشید، آب، گل‌ها، گیاهان، درختان و میوه‌ها، حیوانات و پرندگان استفاده کرده است.
دزفولیان (1392) با نگارش مقالة «نگاه مولانا به طبیعت در غزلیات شمس تبریزی»، خواننده را در دیوان کبیر به باغ و بوستانی می‌برد که در آن، گل، سنبل، نرگس و سوسن زبان گشاده‌اند و هریک سخنی می‌گویند؛ بلبل، قمری و کبوتر نغمة توحید سر داده‌اند؛ سرو قیام بسته و رَز بر خاک عبودیّت سر بر سجده نهاده است.
حسن‌زاده (1392) در مقالة خود با عنوان «پیوند اندیشة عرفانی مولانا با محیط زیست»، به موضوع تعامل و هماهنگ‌شدن انسان با طبیعت پرداخته و به تغییر نگاه انسان نسبت‌به طبیعت اشاره میکند که جلوه‌گاه خداوند است؛ پس انسان باید حافظ محیط زیست اطراف خود باشد.
سودآور دیبا (1390) در مقالة «گل و مرغ» بر این باور است که نقاشی گل و مرغ از تصویرگری نُسخ سرچشمه گرفته و پس از آن همانند ژانری مستقل در نقاشی تزیینی ظاهر شده است. تأثیرات هنر چینی و اروپایی بر این سنت افزوده شده و این موتیف را در دورة قاجار به تکامل رسانده است.
غلامعلی فلاح (1390) با نگارش پایان‌نامة بررسی علل شکوفایی گل و مرغ‌سازی در دورة قاجار، چگونگی ورود افکار و مظاهر تجددگرایی به دربار پادشاهان و تأثیر آن بر روند افکار مردم و هنرمندان را نشان داده است؛ همچنین دربارة رشد نقاشی گل و مرغ در دورة قاجار معتقد است که نقاشان ایرانی از کتاب‌آرایی به سبک قدیم، دور مانده‌اند و با ناتورالیسم اروپایی آشنا شدند که سلیقة عامة مردم را تغییرداده بود.
رستمی (1389) در پایان‌نامة خاستگاه نماد گل و مرغ در نقاشی‌های دوران صفوی و قاجار به کهن‌ترین شواهد مکتوب و تصویریِ ارتباط این دو نماد در اسطوره‌ها و باورهای ایرانی پرداخته است تا ریشه‌های کهنِ مفهوم ارتباط گل و پرنده در نقاشی گل و مرغ را آشکار کند.
زنگویی (1384) در مقالة «جلوه‌های بهار در کلام مولانا» گوشه‌هایی از غمازی‌ها و صورتگری‌های ذهن مواج مولانا را نشان می‌دهد و بهار را نشانه‌ای از یادآوری آواز اسرافیل، آیینة اسرار جهان، انعکاس حالات درون، رستاخیز، حقایق پنهان و ستایشگر موحد می‌داند.
شکوری (1377) در مقالة «گل و باغ در شعر مولوی» بیان کرده است که مولانا با توصیف باغِ زمینی به باغِ آسمانی می‌نگرد. گل و چمن، برگ‌های تازة باغ، درختان، گیاهان و... زبان مولوی را به بیان توحید و شوق لاهوتی باز میکند.
با توجه به تأکید این پژوهش‌ها به مفاهیم نهفته در نقاشی گل و مرغ دورة قاجار و روابط عمیق آن با عرفان مولانا، به نظر می‌رسد با تحقیقات ارزشمندی که تاکنون انجام شده است، به موضوع مدّنظر نگارندگان به‌صورت یکپارچه و مستقل پرداخته نشده و پژوهشی دربارة نقاشی گل و مرغ با تأثیر از تحولات فرهنگی، جامعه‌شناختی و ادبیات ایران به نگارش در نیامده است؛ بنابراین سعی می‌شود با نگاهی به تحقیقات انجام‌شده و تحلیل و بررسی داده‌های به‌دست‌آمده، پژوهشی پسندیده و مطلوب ارائه شود.
1ـ6 پیشینة پرنده و مرغ در هنرهای سنتی ایرانی
در کهن‌ترین نگاره‌ها بر روی سفالینه‌های ایرانی به‌جای‌مانده از سده‌های نخستین هزارة چهارم قبل از میلاد، انسان‌ها به همراه گرازها و بزکوهی، نقوشی از پرندگان و حیوانات را با خطوط سیاه‌رنگ بر جام‌های سرخ‌رنگ طرح می‌زدند که در زندگی روزمره و به هنگام شکار با آنها سروکار داشته‌اند (گیرشمن، 1376: 5).
جلوه‌های پرنده و مرغ در هنر ایرانی پیشینه‌ای دراز دارد. در فرهنگ آیینی اسلام، پرندگانی که به زبان انسانی سخن می‌گویند، جلوه‌های درخشانی دارند. در سورة نمل از مرغانی نام برده می‌شود که با سلیمان (ع) سخن می‌گویند. منطق‌الطّیر عطار آشکارا برگرفته از مایه‌های داستانی قرآن و نشانه‌های مفهومی و درونی انسان است. تصویرگل و مرغ ابتدا به‌صورت درخت زندگی و پرنده در نگاره‌ها نشان داده شده است. درخت زندگی در متن‌های نوشتاری و تصاویر دوران ساسانیان به‌شکل‌های مختلف بوته یا درخت از سه هزار سال پیش از میلاد تا پایان دوران ساسانیان با انواع دگرگونی‌های شکلی و اسمی وجود دارد (شهدادی، 1384: 78).
در فرهنگ اسلامی درختی به نام طوبی می‌شناسیم که شاخ و برگ آن در بهشت، همة باغ عدن را پوشانده است (یاحقی، 1369: 290). عارفان این درخت را درختی بهشتی می‌دانند؛ در ادبیات منظوم نیز از آن بسیار یاد شده است:
|
سایة طوبی ببین و خوش بخُسب |
|
سر بنه در سایه بی‌سرکش بخُسب |
|
|
|
(مولوی، 1376، د 4: 701) |
این درخت در«فرهنگ ایران باستان» اینگونه معرفی شده است: در دوران ساسانیان، در کتاب اوستا، نام درختی را با ویژگی‌های درخت زندگی به نام ویسپوبیش می‌بینیم که مادر همة داروها و رستنی‌ها شمرده می‌شود (پورداود، 1326: 303). درخت زندگی رفته‌رفته با دگرگونی معنایی، کیفیت گسترده‌ای می‌یابد و به‌شکل زیباترین و لطیف‌ترین گل در تصور نقاشان، مانند خورشید بر سر درخت زندگی طلوع میکند. به این دلیل از نظر فیلیس اکرمن در تابلوهای گل و مرغ، «بهشت ـ باغی از گل ـ تنها در یک گل بیان شده است» (شهدادی، 1384: 84).
دربارة پیشینة پرنده و مرغ در کتاب مرغان تسبیح‌گوی چنین اشاره می‌شود: پس از ورود آریایی‌ها به ایران نخستین جلوه‌های هنر نگارگری بر سفالینه‌ها در سدة نهم هزارة نخست قبل از میلاد پدیدار شد. آنها به همراه خود مفاهیم، باورها و اسطوره‌هایی آوردند که در اعتقادات یونانی و اروپایی‌ها ریشه داشت و هنر پارسیان و مادها، آمیزه‌ای از همین باورهای تازه، مفاهیم و انگاره‌هایی است که در گذشته ریشه دارد. با پیدایش فن کاغذسازی در چین و گسترش آن به سرزمین‌های مرکزی آسیای میانه، این فن به دنیای اسلام نیز راه یافت و نگاره‌های هنری از نقش‌پردازی ظروف خانگی، کاخ‌ها و جامه‌ها به کتاب‌ها کشیده شد. نخستین جلوه‌های پرنده و مرغ در کتاب‌نگاری هنر ایرانی، مکتب بغداد نامیده می‌شود که در نگاره‌های سدة هشتم هجری جلوه‌های طبیعی‌تری یافت و تا دوره‌های مکتب‌های تبریز در شیراز، هرات و بخارا ادامه یافت. در مکتب اصفهان، پرنده‌ها که در منظومه‌هایی با مایه‌های داستانی نقش بازی می‌کردند، به‌شکل نمادهایی از روح انسانی نشان داده شده‌اند (ماچیانی، 1381: 18‑24). همچنین نمونه‌های فراوانی از گل و پرنده و به‌‌ویژه درخت و پرنده را در نسخه‌های مصورشدة دوران ایلخانی و تیموری می‌توان دید؛ اما رضا عباسی، نگارگر مشهور در سنت نقاشی ایرانی، گل و مرغ را به‌شکل مستقل، از دوران صفوی به بعد (قرن یازدهم هجری قمری) نمایان کرد (رستمی، 1389: 178‑179).
2ـ نمادهای مشترک در ادبیات و نقاشی گل و مرغ ایرانی
نگارگر ایرانی برای انتقال مفاهیم و معانی عرفانی، با بیانی رمزگونه و با استفاده از نمادهایی مانند گل‌ها و پرندگان، حقیقت عالم قدسی را به تصویر می‌کشد. روح او در قالب پرنده به‌سوی حق پرواز میکند و در کنار گلی زیبا می‌نشیند که نماد زیبایی بهشت برین است و در آنجا با ترنم به راز و نیاز و نیایش می‌پردازد.
2ـ1 نماد گل
منظور از گل در آثار کمال‌یافتة گل و مرغ، گل سرخ و صدبرگ است که اهمیت تصویری و نمادین آنها محل استقرار مرغ به شمار می‌آید. بوتة این گل‌ها یکی از نشانه‌های ویژة فصل بهار هستند و در جایگاه نماد زیبایی، وارد ادبیات، شعر و نقاشی ایرانی شده‌اند (شهدادی، 1384: 87). گل سرخ در این نقاشی تجلی عشق، جلوه و مظهر خدا (معشوق) است. بوتة گل سرخ جایگاه مرغ (عاشق) است و مرغ از همنشینی با او، راهی عالم معنا می‌شود. اصلی‌ترین جایگاه در ترکیب‌بندی از آنِ بوتة گل سرخ است که بهشت پایدار را به ذهن مخاطب متبادر میکند. گل سرخ در ادبیات نیز نماد معشوق است:
|
میان باغ گل سرخ، هایوهو دارد |
|
که بو کنید دهان مرا چه بو دارد |
|
به باغ همه مست‌اند لیک نی چون گل |
|
که هریکی به قدح خورد و او سبو دارد |
|
|
|
(مولوی، 1370: 349) |
2ـ2 نماد پرنده (مرغ)
مرغ در عرفان اسلامی، تجلی روح و بازگوکنندة احوالات انسان در اشراق است. در نقاشی گل و مرغ، پرنده در حالت خوابیده، بیدار و درحال شکار دیده می‌شود. مرغ بیدار آگاه به جهان هستی است. مرغ خوابیده، چشم‌بستن به جهان مادّی و مرغ درحال شکار گرفت‌وگیر 1 را نشان می‌دهد (پنجه‌باشی، 1395: 73). این موضوعات افزون‌بر عالم خیال شاعران، نگارگران را نیز به خود معطوف کرده‌اند؛ درواقع آنان مضامین مطرح‌شده در غزل را دست‌مایة کار خود قرار داده و آثار مستقلی را با مضمون گل و بلبل بر روی کاغذ ترسیم کرده‌اند و یا آن را بر روی اجسام کاربردی زندگی مانند قلمدان، جلد کتاب و آیینه کشیده‌اند. نکته تأمل‌برانگیز آن است که به هنگام دیدن این آثار، تنها نقش گل و بلبل، ذهن مخاطب را متأثر نمی‌کند؛ بلکه خاطرات صوتیِ باغِ عالمِ خیال نیز او را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد؛ وی در ذهن خود، باغ و حتی صدای پرندگان و چهچة بلبل را نیز می‌شنود (مؤسسه کتابخانة ملک، 1391: 20).
ابن‌سینا نخستین کسی است که معراج روح را از عالم خاک به‌سوی افلاک، در رمز پرواز مرغ بیان کرده است (پورنامداریان، 1375: 413). همچنین می‌توان به منطق‌الطّیر عطار اشاره کرد که از آثار برجستة کلاسیک ادبیات فارسی است؛ هرکدام از مرغان نماد منش و خلقیات گوناگون نهفته در جان آدمی هستند. مرغان حقیقت‌جو (سیمرغ) نماد گروهی از سالکان هستند که برای رسیدن به سیمرغ (رمزی از حقیقت مطلق) از هفت وادی (طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت، فقر و فنا)، می‌گذرند تا به آن حقیقت دست یابند (اشرف‌زاده، 1373: 138). در مثنوی معنوی هم داستان‌هایی ازقبیلِ طوطی و بازرگان وجود دارد؛ طوطی قفس‌نشین تمثیل سالکی است که می‌خواهد از قفس کالبد رها شود و به مقام فنا برسد. همچنین در کلیله و دمنه شاهد نمونه‌های فراوانی از داستان‌های تمثیلی برپایة پرندگان هستیم (مرغوب، 1397: 108).
2ـ3 رابطة نماد گل و پرنده (مرغ)
نمادپردازی گل و بلبل در ادبیات را می‌توان در روایت عارفانة منطق‌الطّیر به زیبایی دید؛ آنگاه که هدهد، بلبل را برای همراه‌شدن با مرغان فرامی‌خواند، او بر عشق آتشین خود به گل تأکید میکند و پایبندی به آن عشق را دلیلِ همراه‌نشدن با هدهد می‌شمارد. بلبل خود را کسی می‌داند که بر جملة رموز پنهان عشق آگاهی دارد و همة شور و شیدایی‌های عاشقانه را در جهان، نمودی از عشق خود به گل می‌داند (رستمی، 1389: 168‑169):
|
گلْسِتان‌ها پرخروش از من بود |
|
در دل عشاق جوش از من بود |
|
من چنان در عشق گل مستغرقم |
|
کز وجود خویش محو مطلقم |
|
(عطار نیشابوری، 1377: 113) |
||
گفتنی است منظور از گل در ارتباط عاشقانة گل و بلبل، درواقع گل سرخ است که در بیان متداول، به‌طور کلی گل خوانده می‌شود و منظور از مرغ نیز،بلبل است.
|
به حقِّ غنچه و گل‌های لعل روحانی |
|
که دام بلبل عقلست در گلستانت |
|
|
|
(مولوی، 1370: 185) |
شیمل در کتاب زربفت دورنگ، گل را همه ناز و بلبل را همه نیاز می‌داند؛ درواقع سمبلی از روح که در جست‌وجوی معشوق و درحقیقت گُلِ ازلی است (Schimmel, 1992: 178). به‌طور کلی دربارة ارتباط نقاشی و شعر در ایران باید گفت: «این رابطه تقریباً از اواخر سدة هشتم هجری پدید آمد و متون منظوم، ابزار مهمی برای تصویرپردازی شد» (آژند، ۱۳۸۷: ۱۲۹).
نقاشی گل و مرغ ایرانی، در وجهی از نمادپردازی خود، مفهوم شاعرانة ارتباطی عاشقانه از بلبل و گل را نشان می‌دهد که در آن شرح و حکایت هجران و وصال؛ عشق، نیاز و زاری‌های عاشقانة بلبل؛ ناز و استغنا، عشوه‌ها و کرشمه‌های معشوقانة گل به تصویر درآمده است.
3ـ گل از دیدگاه مولانا
|
هر گلی کاندر درون بویا بود |
|
آن گل از اسرار کُل گویا بود |
|
|
|
(مولوی، 1376، د 1: 91) |
«مولوی جناس خطی گل و کُل را بارها به کاربرده است. این جناس بدان سبب تناسب بسیار پیدا میکند که بوی درون هر گل گویای اسرار کُل است و پیامی از گلشن توحید را با خود می‌آورد که آدمی را به یاد گلستان و بهشت می‌اندازد» (شیمل، 1375: 135).
از نظر مولوی «گل از گلزار روی دوست مدد گرفته و بدین سبب زوال‌ناپذیر است؛ دارای کرّ، فرّ، لطف و کمال است و حسنِ خصال دارد» (حسین‌پور چافی، 1385: ۱۶۵). همة این توصیفات درواقع نماد انسان کامل است که از گلزار عالم غیب رسیده است تا دامن او را بگیریم و به گلزار حقایق برسیم:
|
گیریم دامن گل و همراه گل شویم |
|
رقصان همی رویم به اصل و نهال گل |
|
|
|
(مولوی، 1370: 505) |
همچنین در کلام مولانا گل نماد عشقی آن جهانی است که انسان را به اصل و مبدأ خود رهنمون می‌شود. گل سرخ تجلی کامل جمال الهی در باغ است (شیمل، 1375: 132).
مولانا ورای هرآنچه در طبیعت می‌بیند مفهومی والاتر را مشاهده میکند. در آن سوی بنفشه و سوسنِ منوچهری، جانی جز حیات گیاهی و مجازاً انسانی دیده نمی‌شود؛ در صورتی که در آن سوی بنفشه و نرگسِ مولانا انسان و مسائل زندگی‌اش نهفته است؛ با وسعتی که مفهوم حیات دارد (شفیعی‌کدکنی، 1388: 87).
|
باز بنفشه رسید جانب سوسن دوتا |
|
باز گل لعل‌پوش می‌بدراند قَبا |
|
سرو علمدار رفت سوخت خزان را به تفت |
|
وز سرِکُه رخ نمود لالة شیرین‌لقا |
|
|
|
(مولوی، 1370: 85) |
4ـ باغ و گلستان در شعر مولانا
مولانا در آثار خویش آنچنان خدا، اولیا، معنویت و عالم روح را وصف میکند که مخاطبِ او با همة وجود احساس میکند در باغ و گلستان قدم گذارده، گویا بوی بهشت از درون این اشعار به مشام می‌رسد. او علاقة بسیاری به طبیعت، گلزار، آب، دریا، کوه، دشت و آسمان دارد و بر این باور است که اندیشه‌ها و احساسات، همه مانند گل‌هایی از باغ دل و روح آدمی هستند که از فرط بسیاری شاخه‌های عواطف و اندیشه، خودِ گلشن پنهان مانده است:
|
باغ دل را سبز و تر و تازه بین |
|
پر ز غنچه ورد و سرو و یاسمین |
|
زانبُهی برگ، پنهان گشته شاخ |
|
زانبهی گل، نهان صحرا و کاخ |
|
|
|
(مولوی، 1376، د 1: 86) |
مولانا در ابیات متعدد دربارة باغ، جان و روح انسان را باغ نامیده است (تاجدینی، ۱۳94: ۱۲۶). تصاویر باغ و گلستان او سرشار از آرزوی یگانگی با وجود خداست؛ بازگشت به مأوای روح و باغِ جان است. جان مولانا خود باغ عجیبی است؛ باغی که فلک یک برگ اوست:
|
خاصه باغی که فلک یک برگ اوست |
|
بل که آن مغزست و این عالم چو پوست |
|
|
|
(مولوی، 1376، د 2: 313) |
«باغ در غزل مولانا صحنة رویارویی خزان و بهار، زاغ و بلبل، نمایشگاه و جلوه‌گاه درختان و گل‌های گوناگون است که هرکدام نقشی در این پرده دارند. او در نگاهش به باغ، تنها رنگ‌ها و بوها را نمی‌بیند؛ بلکه رفتار و گفتار اجزای طبیعت را درمی‌یابد» (رشیدی، 1392: 67).
در شعر مولانا، باغِ جان به باغ طبیعت می‌پیوندد و تصاویر این جهانی او تأویلی آن جهانی می‌یابد. وی در آثارش اسرار رسیده از عالم غیب را به باغ و گلزار مانند کرده است:
|
این سخن‌هایی که از عقل کُل است |
|
بوی آن گلزار و سرو و سنبل است |
|
|
|
(مولوی، 1376، د 1: 86) |
در نگاه عرفانی، مطابق «سایه‌ای در زیر دارد آنچه در بالاستی»، باغ‌های دنیوی پرتوی از باغ‌های عالم ملکوت و باغ‌های مثالی، نمودی از باغ‌های عالم جبروت و لاهوت‌اند. باغ نماد لطافت، سرسبزی و صفا، جمال، زیبایی، شادی و بی‌رنجی است و همة این صفات دربارة باغ‌های این‌جهانی به طریقة مجاز و دربارة عوالم غیب، به نحوة «حقیقت» دلالت دارد (تاجدینی، 1394: 122‑123).
5ـ پرنده (مرغ) از دیدگاه مولانا
در دیوان شمس مرغ (پرنده) نماد روح یا جان، عارف واصل و سالک است (اختریار، 1392: 146).
|
تو جام عشق چه دانی چو شیشه دل باشی |
|
تو دام عشق چه دانی چو مرغ این دامی |
|
|
|
(مولوی، 1370: 1153) |
ویژگی‌های طبیعی پرندگان ازقبیل بال و پر، آواز، زیبایی، پرواز، آشیانه، اسارت در قفس و سفرهای دسته‌جمعی، دست‌مایه‌های تأویل، تفسیر و نمادپردازی را برای بیان اندیشه‌های پیچیده و نمادین در اختیار مولانا قرار داده است (صرفی، 1386: 54‑56).
برای فهم معانی پرندگان از دیدگاه مولانا، برخی از تأویل‌هایی را یادآور می‌شویم که نمادها ارائه کرده‌اند و می‌تواند ما را در درک معانی دقیق نماد پرنده یاری کند؛ مرغانی که هریک یادآور رفتاری از انسان است.
مرغ خاکی در نزد مولانا کنایه از اسیران عالم مادّه است که به خاک شهوات مقید هستند 2 و مرغ آبی کنایه از اولیاست که در قلزم وحدت سیر می‌کنند:
|
همچو مرغ خاک، کاید در بِحار |
|
زآن چه یابد جز هلاک و جز خِسار؟ |
|
|
|
(مولوی، 1376، د 6: 1114) |
مرغ خانگی برخلاف مرغ آبی، ذاتاً اهل پرواز نیست؛ ازاین‌رو مرغ خانه تا وقتی آب و دانه‌اش برقرار باشد، راضی است و هرگز آرزوی پرواز نمی‌کند. حالِ افرادی که طعم سلوک را چشیده‌اند و به دلایلی به گناه افتاده‌اند نیز حالِ پرندگانی است که زمانی پرواز می‌کرده‌اند و اکنون قدرت پرواز از آنان سلب شده است. حکایت حالِ این افراد از غافلانی که منغمر 3 در دنیا هستند، کاملاً جداست:
|
مرغ پرنده چو ماند در زمین |
|
باشد اندر غصه و درد و حنین |
|
مرغ خانه بر زمین خوش می‌رود |
|
دانه‌چین و شاد و شاطر 4 می‌دود |
|
زآنک او از اصل بی‌پرواز بود |
|
و آن دگر پرّنده و پروا ز بود |
|
|
|
(همان، د 5: 763) |
مولانا درویشانی را که بندة نان هستند و ادای عارفان را درمی‌آورند، مرغ خانگی می‌داند. چنین درویشی اگر ذکر خدا میکند و سخن اولیا را تکرار میکند، به‌خاطر دست‌یافتن به مطامع دنیوی است و به جمال الهی عشق نمی‌ورزد:
|
ماهی خاکی بود درویش نان |
|
شکل ماهی لیک از دریا رَمان |
|
مرغ خانه است او نه سیمرغ هوا |
|
لوت نوشد او، ننوشد از خدا |
|
(همان، د 1: 124؛ نیز رک. تاجدینی، 1394: 808)
|
||
آنچه از مقالة «نماد پرندگان در مثنوی» می‌توان دریافت آن است که با توجه به طبقه‌بندی نمادهای یونگ، نماد پرندگان در مثنوی در شمار نمادهای فرهنگی 5 است و از چشم‌اندازی دیگر معانی نمادین فرارونده 6 دارد (صرفی، 1386: 58). نماد دیگر، مرغ خواب است که نشانة ارتباط با جهانی روحانی، چشم‌پوشی از جهان محسوس برای دریافت آگاهی معنوی و مشاهدة باطنی است. سالک در کمال جذبه چنان در خود فرومی‌رود که موجودیّت و منِ او محو می‌شود؛ در وضعیتی قرار می‌گیرد که ظاهر احوالش را واژه‌های «بی‌خودی»، «از خویش‌رفتن»، «جذبه» و «سکر» توضیح می‌دهند، در متن‌های عرفانی برای این وضعیت «حال مشاهده» به کار می‌رود (شهدادی، 1384: 111).
برخی تأویل‌های مولانا از نماد پرنده در اشعارش به مفاهیمی مانند 1) جان و روح آدمی، 2) مرغ جان، 3) عارف و سالک، 4) انسان‌های کامل و انسان‌های پست، 5) مدعیان حقیقت و 6) نشان از صفات درونی انسان‌ها اشاره دارد.
|
1) روح باز است و طبایع زاغ‌ها |
|
دارد از زاغان و جغدان داغ‌ها |
|
|
|
(مولوی، 1376، د 5: 764) |
|
2) خلق چو مرغابیان زاده ز دریای جان |
|
کی کند اینجا مقام مرغ کزان بحر خاست |
|
|
|
(مولوی، 1370: 176) |
|
3) مرغی که ز دام نفس خود رست |
|
هر جای که بر پرد نترسد |
|
|
|
(همان: 261) |
|
4) همچو جغدان دشمن بازان شدیم |
|
لاجرم واماندة ویران شدیم |
|
|
|
(مولوی، 1376، د 2: 335) |
|
5) مرغ خانه است او نه سیمرغ هوا |
|
لوت نوشد او ننوشد از خدا |
|
|
|
(همان، د 1: 124) |
|
6) عقل جزوی کرکس آمد ای مُقِل 7 |
|
پر او با جیفه خواری متصل |
|
|
|
(همان، د 6: 1102) |
6ـ حالت‌های تصویرسازی شده از گل و مرغ دورة قاجار
6ـ1 پرندگان نشسته و کم‌تحرک بر شاخة گل
نقاشان دورة قاجار همیشه مرغان (پرندگان) را نشسته، کم‌تحرک و درحال نظارة گل سرخ بر روی شاخه به تصویر کشیده‌اند. هیچ پرنده‌ای درحال پرواز بر فراز آسمان یا اطراف گل (که در نگارگری قرن نهم و دهم شاهد آن بوده‌ایم) دیده نمی‌شود. گویی در انتظار پذیرفته‌شدن (مقام طلب) و درنهایت رسیدن به درگاه احدیّت به سر می‌برند. مرغ‌ها همگی به‌صورت مفهومی دیده می‌شوند و نمی‌توان آنها را همانند پرنده‌ای شناخت که در طبیعت هستند (رک. تصویر شمارة 1).
تصویر شمارة 1: گل و مرغ، لطفعلی‌شیرازی قرن 13 هجری قمری (شهدادی، 1384: 69)
6ـ2 درحال خواندن (طلب عشق، ذکر و تسبیح، ناله و زاری، فراق یار)
آواز پرنده که اغلب با آواز بلبل از آن یاد می‌کنند، خواندن آواز غمگین در فراق یار است. بلبل نماد عاشق و گل نماد معشوق است. بلبل برای رسیدن به معشوق و یکی‌شدن، با آوازخواندن پیوسته در تلاش است دل معشوق را به درد آورد و نظر او را جلب‌کند (رک. تصویر شمارة 2). بدین منظور گفته‌اند بلبل حدود دویست آواز متفاوت می‌خواند که هیچ‌کدام تکراری نیست و هر بار آوازی نو سر می‌دهد (مؤسسه کتابخانة ملک، 1391: 20). او قبلاً در مقام وصل بوده، زیبایی یار را دیده و شیرینی این مقام را چشیده است؛ پس آوازش ترانة غمِ دوری از مأوای اصلی و بودن در محضر یار است. دلیل دیگر این است که در انتظار بازشدن گل (نمادی از تجلی جلوة حق) مانده است و به محض دریافت بارقه‌ای از تجلیات ظهورش شروع به ذکر ثنا و راز و نیاز با معشوق میکند. درواقع از یار می‌خواهد اسراری را با او در میان بگذارد تا با کاسته‌شدن اندکی از بی‌قراری‌هایش، راه‌های نهانی برایش باز شود؛ بستان به بستان پیش رود تا جایی که صُوَر الهی بر او متجلی شود.
تصویر شمارة 2: گل و مرغ، محمدزمان، قرن 13هجری قمری (شهدادی، 1384: 131)
درحال خواب بودنِ پرندگان در نقاشی گل و مرغ بیانگر درحال مراقبه‌بودن، چشم‌بستن بر جهان مادّی، درحال دریافت اسرارالهی، مشاهدة باطنی و خموشی است. با توجه به اینکه مرغ (پرنده) در این آثار نشانة روح است، نقاشان گل و مرغ، احوال روانی (حالت تمرکز، سکون و تجربه‌های عرفانی)، سلوک روحانی و معنوی را در وضعیت هایی به‌شکل مرغ نشان داده‌اند (رک. تصویر شمارة 3).
تصویر شمارة 3: قلمدان، گل و مرغ، محمدعلی شیرازی 1242هجری قمری (خلیلی، 1386: 148)
6ـ4 درحال شکار پروانه یا سایر حشرات
مرغانی که در تصاویر گل و مرغ درحال شکار پروانه یا سایر حشرات نشان داده شده‌اند، سالکین اهل قیل‌وقالی هستند که خیلی در راه خود استوار نبوده‌اند و گاهی گریز‌وار به لذت‌های دنیای مادّی توجه می‌کنند. این تصویر که اغلب نزد هنرمندان به گرفت‌وگیر معروف بوده است، معمولاً سالکان نوپا را مدّنظر دارد که هنوز قابلیّت مکاشفات را ندارند و با کم‌طاقتی خود از رفتن بازمی‌مانند؛ گوششان اغلب سرگرم بانگ و گفتارهای این‌جهانی است و هوش و حواسشان متوجه گل نیست (رک. تصویر شمارة 4).
تصویر شمارة 4: قاب آیینه با درپوش، گل و مرغ، علی اشرف 1166هجری قمری (خلیلی، 1386: 68)
6ـ5 مرغ روی شاخة گل سرخ
معمولاً در آثار دورة قاجار از گل سرخ برای نشان‌دادن جایگاه اصلی مرغ استفاده شده است و چند گل مثل میخک و نسترن در سطح پایین‌تری از آن برای پرکردن فضا و تداعی گلزار یا باغ آن‌جهانی آمده‌اند که مولانا در ذهن خوانندگان به تصویر می‌کشد. ابتدا که گل و مرغ به‌طور مستقل کشیده می‌شد، اغلب جایگاه مرغ تک شاخه‌ای به‌عنوان درخت زندگی (رابط بین زمین و آسمان و نماد جاودانگی) بوده است؛ اما با عرفانی‌شدن دیدگاه هنرمندان و گرایش به مطالعة متون مذهبی و عرفانی مثل اشعار عطار و مولانا، گل سرخ نمادی از جلوة حق در مقام معشوق و بلبل در مقام عاشق در نقاشی‌ها نمایان شد. نگارگران پرندة مفهومی را بر روی شاخة گل سرخ، نقش اصلی تصویر قرار دادند و حضور رمز و معنا، مفاهیم، نمادهای عرفانی و آنچه در ذهن مثالی‌شان نقش بسته بود، در آثارشان به‌خوبی دیده می‌شود (رک. تصویر شمارة 5).
تصویر شمارة 5: قاب آیینه، گل و مرغ، محمدعلی شیرازی 1285هجری قمری (خلیلی، 1386: 148)
6ـ6 شاخة گل زنبق
زنبق در جایگاه گل اصلی، همیشه در مرکز اثر به‌تنهایی از محل رویش تا بالاترین نقطة تصویرِ گل و مرغ با قدرت جای گرفته است؛ مثل درخت زندگی که اهمیت ویژه‌ای دارد. گل سرخ در سطح پایین‌تر از شاخة زنبق نقاشی شده است. گل زنبق در ترکیب با سایر عناصر، بزرگ‌ترین اندازة گل را به خود اختصاص داده و اغلب با رنگ‌های تیره‌تر به کار رفته است تا نسبت‌به سایر گل‌ها بیشتر بارز و توجه‌برانگیز باشد (رک. تصویر شمارة 6).
تصویر شمارة 6: گل و مرغ لاکی، میرزا بابا اصفهانی، قرن 13هجری قمری (شهدادی، 1384: 141)
نقاشان دورة قاجار در اغلب نقوش خود سعی در القای جایگاه رفیع‌تر گل (در نقش معشوق، جلوة حق و مظهر ناز) داشته‌اند. گل‌ها در قسمت بالای نگاره با رنگ‌های دلربا، جذاب و درشت‌تر و پرنده (در نقش عاشق و مظهر نیاز) در پایین نگاره با رنگ‌های خنثی و گاهی نخودی (به رنگ پوست انسان به‌دلیل نماد روح انسانی‌بودن) کوچک‌تر از حد معمول، درحالی‌که رو به گل دارد، ترسیم شده است (رک. تصویر شمارة 7).
تصویر شمارة 7: گل و مرغ، لطفعلی شیرازی قرن 13 هجری قمری (شهدادی، 1384: 221)
6ـ8 تنوع و تعداد بیشتر گل‌ها و پرندگان در ترکیب‌بندی
در نقاشی گل و مرغ این دوره، ترکیب‌بندی اجزای تصویر پرکارتر از دوره‌های قبل دیده می‌شود. گویی نگارگر قطعه‌ای از بهشت یا باغی بزرگ را با تنوع و تعداد بیشتر گل‌ها و انواع پرندگان به نمایش گذاشته است که همة عناصر موجود در آن زنده‌اند و یادآور باغ مثالی (مأوای روح) است که روزی در آن به آرامش خواهد رسید. تعدادی پرنده در تصویر شمارة هشت، شامل یک مرغابی، یک کبک که به شاخة سنبل بزرگ نگاه می‌کنند، پیچک‌هایی لابه‌لای گل و بوته‌ها، گل سرخ و غنچه‌هایش، گل نسترن و تعدادی غنچه، چند پروانه، گل میخک، هدهد، بلبل، سهره و چرخ ریسک دیده می‌شود.
تصویر شمارة 8: قلمدان، گل و مرغ، محمدحسین شیرازی 1289هجری قمری (خلیلی، 1386: 149)
7ـ رابطة نمادین نقاشی گل و مرغ دورة قاجار با اشعار عرفانی مولانا
مولانا در میان عارفان بزرگ، بیش از دیگران از نماد استفاده کرده که همگی بیش از یک تجربة روانی است و حالات درونی او را توصیف میکند. نمادهای مولانا دربارة گل‌ها و پرندگان فرارونده است (احساس نهفته در پس تصویر را القا می‌کنند)؛ زیرا به اعتقاد وی همة پدیده‌های دنیای محسوس، نمونة ازلی دارند و این جهان سایة جهان معنوی است.
|
رنگ شاخ گل او برگ 8 من است |
|
زانک من بلبل آن بستانم |
|
نظری هست ملک را بر من |
|
گرچه با خاک زمین یکسانم 9 |
|
|
|
(مولوی، 1370: 624) |
مولانا در بیت اول از معنی نمادین گل و بلبل استفاده کرده است و در بیت دوم ارتباط خود و خدای باری تعالی را به کمک مفاهیم نمادین بیت اول بیان میکند. او خود را چون پرنده (بلبل بستان) می‌داند و می‌گوید: من از رنگ گل‌های (تجلی خداوند) روی شاخه جان می‌گیرم و میل و خواسته‌ام به گل بیشتر می‌شود. من در مقابل خداوند بسیار کم‌ارزشم؛ ولی او به من توجه کرد که مرا بین این همه نعمت و زیبایی قرار داده است.
7ـ2 درحال خواندن (طلب عشق، ذکر و تسبیح، ناله و زاری، فراق یار)
|
بشنو ز گلشن رازها بی‌حرف و بی‌آوازها |
|
|
|
|
برساخت بلبل سازها گر فهم آن دستان 10 کنیم |
|
|
|
|
(همان: 520) |
در گلشن سعی کن رازهای گفته‌شدة بی‌گفت‌و‌شنودِ بین گل و بلبل را بفهمی؛ گاهی زبان اشارت پر از رمز و راز است و بدون گفت‌وگو به طرف مقابل منتقل می‌شود.
|
گل داند و بلبل مُعَربَد 11 |
|
رازی که میان گلسِتان گفت |
|
|
|
(همان: 141) |
میان عارف و خداوند رابطه و سخن‌گفتنی متداول است که برای همه فهم‌پذیر نیست. درست است که بلبل در میان گلستان بسیار آواز و نغمه سر می‌دهد، ولی با گل از بی‌نشان‌ها و رازها سخن می‌گوید.
|
بلبلان ذکر و تسبیح اندرو |
|
خوش‌سرایان در چمن بر طرف جو |
|
|
|
(مولوی، 1376، د 2: 285) |
هنرمند عارف روح خود را در قالب مرغی می‌داند که به شوق دیدار معشوق خویش آنچنان روی شاخسار گل‌های بوستان، که جلوه‌ای از اوست، آواز سر می‌دهد و تسبیح می‌گوید تا گل تبسم کند و راز غنچه‌های گل از نهادشان برملا شود.
|
بلبل مست تا به کی ناله کنی زِ ماهِ دی |
|
ذکرِ جفا بس است هی، شکرکن، از وفا بگو |
|
جزو بهل ز کل بگو، خاربهل ز گل بگو |
|
درگذر از صفات او، ذات نگر، خدا بگو |
|
|
|
(مولوی، 1370: 805) |
اشاره به سالکینی دارد که در میانة راه سلوک گله و شکایت دارند که چرا به درگاه الهی پذیرفته نمی‌شوند و نمی‌دانند که هنوز به مرتبة لازم نرسیده‌اند؛ مثل بلبلی که پیوسته از سختی سرما و زمستان و نبود گل و گلزار شکایت میکند و ناله سر می‌دهد.
|
عاشقان نقش خیال تو چو بینند به خواب |
|
ای بسا سیل که از دیدة گریان آرند |
|
|
|
(همان: 299) |
|
با خود آمد، گفت: ای بحرِ خوشی |
|
ای نهاده هوش‌ها در بیهوشی |
|
|
|
(مولوی، 1376، د 6: 1077) |
شهدادی در کتاب گل و مرغ دریچه‌ای بر زیبایی‌شناسی ایرانی بر این باور است که مفهوم کلمه‌های سکر، جذبه و فنا در متن‌های عرفانی همان آزادشدن ذهن از محرک‌های حسی است که در جهان و دنیای محسوس به‌سادگی دیده نمی‌شود؛ بلکه پس از بستن چشم بر روی دنیا (از راه خاموش‌کردن جمیع هوس‌ها، میل‌ها، اراده و تعینات شخصی) امکان دیدن یا اتصال با آن مقصود مقدس پیش می‌آید (شهدادی، 1384: 111). اغلب هنگام خواب، پیام‌های عالم غیب به‌صورت رؤیا به ما می‌رسد؛ بنابراین آگاهی الهی (هوش) هنگام ناآگاهی (بیهوشی، خواب) حاصل می‌شود (سیاح‌زاده، 1396: 2309).
7ـ4 درحال شکار پروانه یا سایر حشرات
|
کسی که جغدصفت شد در این جهان خراب |
|
|
|
|
ز بلبلان بِبُرید و به گلسِتان نرسد |
|
|
علف مده حس خود را در این مکان ز بتان |
|
|
|
|
که حس چو گشت مکانی 12 به لامکان نرسد |
|
|
|
|
(مولوی، 1370: 339) |
مولانا با تشبیهی عالی خطاب به اصحاب قیل و قال (نماد پرندگانی که به‌جای توجه به گل، مشغول شکار حشره‌ای بی ارزش‌اند) می‌گوید حس خود را سرگرم محرک‌های این‌جهانی نکن تا آمادة دریافت اسرار عالم معنی شوی و مانند اصحاب کشف‌وحال که رایحة حقیقت را با مشام دل می‌شنوند، به لامکان برسی. جغدان کسانی هستند که وابستة مادّیات دنیا شده‌اند و به این عالم بسنده کرده‌اند؛ بلبلان هوای آن‌جهانی در سر دارند و می‌خواهند به جایگاه واقعی‌شان برسند که همانا حضور در بارگاه خداوند (گلستانی در لامکان) است.
نگارگر به آن مرتبه‌ای از فکر و اندیشه رسیده است که با وصف طبیعت (گل و بوته) می‌خواهد بهشت ازلی را به نمایش بگذارد؛ آنچه در ادبیاتِ ما به چمن، بوستان، گلشن و باغ مشهور است. او در این باغ، روح و دل خود را چون مرغان خوش‌الحان می‌داند و آرزوی پرواز بدان مأوا را در سر می‌پروراند (اسکندرپور خرّمی، 1383: مقدمه ط).
|
میان باغ گل سرخ‌های‌وهو دارد |
|
که بو کنید دهان مرا چه بودارد |
|
به باغ خود همه مستند لیک نی چون گل |
|
که هریکی به قدح خورد و او سبو دارد |
|
|
|
(مولوی، 1370: 349) |
گل سرخ که اصلی‌ترین جایگاه در تصویر گل و مرغ است، تجلی زیبایی‌های خداوند است و از منبع اصلی وجود جان می‌گیرد؛ بنابراین بلبل با هم‌جواری او می‌خواهد به منبع الهی وصل شود و به وحدت برسد.
|
سوسن زبان گشاده و گفته به گوش سرو |
|
اسرار عشق بلبل و حسنِ خصال گل |
|
|
|
(همان: 505) |
در اغلب تصاویر عرفانی نگارگری (گل و مرغ) گل زنبق بسیار دیده می‌شود؛ اما در اشعار عرفانی نشانی از گل زنبق نمی‌بینیم و ویژگی‌های منحصربه‌فرد زنبق را همیشه برای گل سوسن در نظر گرفته‌اند.
با توجه به تحقیقاتی که شهدادی در کتاب گل و مرغ ارائه کرده است، وی گل زنبق را همان گل سوسن می‌داند. در فرهنگ بزرگ جامع نوین عربی ـ فارسی نیز نوشته شده است: زنبق گیاهی است دارای گل خوشبوی که آن را گل سوسن نامند (شهدادی، 1384: 150).
شباهت شکل ظاهری گلبرگ‌های پایینی زنبق بسیار شبیه به زبان انسان است و مثل این است که چند زبان دارد؛ پس می‌تواند با گل سوسن که به صد زبان داشتن در ادبیات معروف است، هم‌معنی باشد؛ بنابراین این‌همانی گل زنبق و سوسن، ما را بر آن می‌دارد که این فرضیه را راحت‌تر بپذیریم.
|
به بلبل گفت گل بنگر به سوی سوسن اخضر 13 |
|
|
|
|
که گرچه صدزبان دارد صبور و رازدار آمد |
|
|
|
(مولوی، 1370: 219) |
|
تصویر شمارة 9: گل زنبق، محمد هادی، قرن سیزدهم هجری قمری (شهدادی، 1384: 151)
در گذشته گل سوسن به سوسن آسمانی معروف بوده است و صفت آسمانی را به‌دلیل رنگ نیلی و کبود آن به کار می‌بردند. رنگ بنفش در نگاه هنرمندان رنگ رمز و راز است و سوسن با رنگ نیلی همان خصوصیت رازداری و خموش‌بودن را با خود دارد (رک. تصویر شمارة 9). سوسن در ادبیات نماد عارف خاموش است؛ با اینکه صد زبان دارد، سکوت را برمی‌گزیند. نماد مردان الهی است که حقایقی را می‌دانند، اما لب به سخن نمی‌گشایند و سکوت را ترجیح می‌دهند.
در ادبیات برای رسیدن به تمرکز، مشاهدة عوالم دیگر و دریافت تجلیات آن‌جهانی، انسان‌ها را به سکوت و خلوت‌گزینی دعوت می‌کنند و گل سوسن صدزبان (که گویاتر از همه است و حقایق باغ الهی را می‌داند، اما سکوت اختیار کرده است) را برایش مثال می‌زنند. انسان‌هایی که با وجود دانایی معمولاً کم‌حرف‌اند و ترجیح می‌دهند دانسته‌های خود را با عوام در میان نگذارند؛ رازداری، وقار و متانت آنها در بین عامة مردم بارز است.
|
لیک ز گل گویْ که همرنگ اوست |
|
جمله ز بو گو که پری است یار |
|
|
|
(مولوی، 1370: 439) |
مولانا مانند آن بلبل که گل را می‌بیند و به ترانه و آواز می‌پردازد، اغلب در مقام عاشق و نیازمند محبت گل (منبع الهام، شمس، خداوند) بوده است و می‌گوید این دنیا را رها کن؛ از گل بگو که آن‌جهانی است و همرنگ صفات حق تعالی است.
|
بلبل با درخت گل گوید: چیست در دلت؟ |
|
این دم در میان بنه نیست کسی تویی و ما |
|
گوید تا تو با تویی هیچ مدار این طمع |
|
جهد نمای تا بری رخت تویی از این سرا |
|
|
|
(همان: 23) |
بلبل هنوز به مرتبة گل نرسیده است و ادعای منیّت دارد. گل به او هشدار می‌دهد تا زمانی که وجود خود را غرق در وجود یار نبینی و یکی‌شدن با معبود را باور نداشته باشی، توقع نداشته باش که برایت از اسرار باغ الهی بگویم؛ چون هنوز به آن مرحله نرسیده‌ای.
|
گل آن جهانیست نگنجد در این جهان |
|
در عالم خیال چه گنجد خیال گل |
|
|
|
(همان: 505) |
در اشعار مولانا مراد از «گل»، تجلیات جمالیة الهی است؛ پس به عالم معنی مربوط می‌شود.
|
بلبل از عشق ز گل بوسه طمع کرد و بگفت |
|
بشکن شاخ نبات و دل ما را مشکن |
|
گفت گل راز من اندرخور طفلان نبود |
|
بچه را ابجد و هوز به و حطی کلمن 14 |
|
|
|
(همان: 745) |
در گفت‌وگوی بین گل و بلبل، هنوز گل، بلبل را درخور خود نمی‌داند و به او می‌گوید بهتر است بیشتر بکوشی تا جلب توجه کنی؛ تو درحد کودکان، معلومات آن‌جهانی داری.
7ـ8 تنوع و تعداد بیشتر گل‌ها و پرندگان در ترکیب‌بندی
|
گل جمال افروخته‌ست و مرغ قولْ 15 آموخته‌ست |
|
بی‌صبا جنبش‌ندارند هین صبا را تازه کن |
|
سرو سوسن را همی‌گوید زبان را برگشا |
|
سنبله با لاله می‌گوید وفا را تازه کن |
|
از گل سوری قیام و از بنفشه بین رکوع |
|
برگ رَز اندر سجود آمد صلا را تازه کن |
|
نرگس آمد سوی بلبل خفته چشمک می‌زند |
|
کاندرآ، اندر نوا، عشق و هوا را تازه کن |
|
وان سه برگ 16 و آن سمن 17 وان یاسمین 18 گویند نی |
|
در خموشی کیمیا بین کیمیا را تازه کن |
|
|
|
(همان: 732) |
سجود و رکوع و قیام به این معنی است که عناصر طبیعت درحال تسبیح خالق‌اند. همة آنچه در باغ است درحال گفت‌وگو، تکاپو، جنب‌و‌جوش و شادی به‌دلیل آمدن بهارند؛ اما مولانا همه را به سکوت فرامی‌خواند و می‌گوید در خاموشی کیمیایی پیدا می‌کنی که با کشف آن، جانت همچون بهار تازه می‌شود. یاسمن شاعر را به یاد فراق و جدایی از معشوقش می‌افکند؛ زیرا با توجه به نامش (یأس‌من) از نومیدیش سخن می‌گوید. بنفشه در جامة کبود خویش، مانند صوفی، در گوشه‌ای نشسته و سر بر «زانوی تفکر» فروبرده است یا بر سجادة سبز چمن در عبادت به رکوعی دائمی درآمده است؛ در این ابیات برگ درخت انگور (رز) که به‌شکل کف دست انسان است، یادآور دعاکردن و قنوت است.
8ـ بحث و تحلیل
مولانا برای انتقال اندیشه‌های ماورایی خود به خواننده، دست به دامن طبیعت می‌شود تا با استفاده از عناصر ملموس بتواند افکار و اندیشه‌های عرفانی خود را به تصویر بکشد (شفیعی‌کدکنی، 1388: 91). او ورای هرآنچه در طبیعت می‌بیند، مفهومی والاتر را می‌نگرد. با توجه به بررسی‌های صورت‌گرفته، پرنده در اشعار مولانا نماد عاشق و تجلی روح اوست که در طلب عشق به ذکر و نیایش به درگاه احدیّت مشغول بوده است و در جایگاه نیاز دیده می‌شود. گاه به جهان مادّی دل بسته و گاه چشم از محسوسات بسته است و غرق دنیای معنوی و آمادة دریافت اسرار می‌شود. گل سرخ تجلی معشوق، بهشت ازلی و جلوه و مظهر خداست و در جایگاه ناز و استغنا قرار دارد.
در دورة قاجار گرایش افکار مردم و هنرمندان به مطالعة متون مذهبی و عرفانی مثل اشعار عطار و مولانا دیده می‌شود؛ به همین سبب نگارگران با تأثیر از مطالعة این مضامین، گل سرخ را نمادی از جلوة حق و بلبل را نماد روح انسان نشان داده‌اند که در فکر بازگشت به مأوای حقیقی در عالم قدس است. آنها پرندگان مفهومی را به‌دلیل اهمیت کمترشان، بر روی شاخة گل سرخ در اندازه‌ای کوچک‌تر و کمرنگ‌تر نسبت‌به گل، به تصویر کشیده‌اند. همچنین تصاویر خلق‌شده در این دوره پرکارتر از دوره‌های قبل با تعداد و تنوع بیشترِ عناصر طبیعی دیده می‌شود. گویی نگارگر قطعه‌ای از بهشت یا باغی بزرگ را به نمایش گذاشته است که همة عناصر موجود در آن زنده‌اند و دنیای مثالی را می‌بیند که مأوای روح است و روزی در آن به آرامش خواهد رسید (رک. جدول شمارة 1).
جدول شمارة 1: تحلیل رابطة عناصر گل و مرغ در نگارگری عصر قاجار با عرفان مولانا (نگارندگان، 1399)
|
ردیف |
حالت‌های تصویرسازی‌‌شده از گل و مرغ قاجار |
رابطة گل و مرغ در نگارگری دوره قاجار |
رابطة گل و مرغ در اشعار عارفانه مولانا |
نمونة نگارة گل و مرغ |
|
1 |
نشسته و کم‌تحرک |
نماد عاشق و تجلی روح |
رنگ شاخ گل او برگ من است زانک من بلبل آن بستانم نظری هست ملک را بر من گرچه با خاک زمین یکسانم |
|
|
2 |
درحال خواندن (طلب عشق، ذکر و تسبیح، ناله، فراق یار) |
نماد عناصر تسبیح‌گوی طبیعت، عاشقان |
بشنو ز گلشن رازها بی‌حرف و بی‌آوازها برساخت بلبل سازها گر فهم آن دستان کنیم |
|
|
3 |
در حالت خواب |
چشم‌بستن بر جهان مادی ـ دریافت اسرار آن جهانی |
با خود آمد، گفت: ای بحرِ خوشی ای نهاده هوش‌ها در بیهُشی |
|
|
4 |
درحال شکار پروانه |
نماد سالکین اهل قیل و قال |
میل جان اندر ترقی و شرف میل تن در کسب و اسباب علف |
|
|
5 |
مرغ روی شاخة گل سرخ |
تصویر بهشت ازلی، گل سرخ تجلی خداوند |
میان باغ گل سرخ هایوهو دارد که بو کنید دهان مرا چه بو دارد به باغ خود همه مست‌اند لیک نی چون گل که هریکی به قدح خورد و او سبو دارد |
|
|
6 |
تک شاخة گل (زنبق) |
رنگ سیاه در گل مفهوم مطلق‌بودن ذات حق باری تعالی |
سوسن زبان گشاده و گفته به گوش سرو اسرار عشق بلبل و حسنِ خصال گل |
|
|
7 |
اهمیت گل نسبت‌به مرغ |
اندازة گل بزرگ‌تر، برای نشان‌دادن اهمیت جلوة حق (معشوق) نسبت‌به پرنده (عاشق) |
بلبل از عشق ز گل بوسه طمع کرد و بگفت بشکن شاخ نبات و دل ما را مشکن گفت گل راز من اندر خور طفلان نبود بچه را ابجد و هوز به و حطی کلمن |
|
9ـ نتیجه‌گیری
نگارگری گل و مرغ به تعبیری شعر گل‌هاست. از نظر نقاشان، مرغ نماد روح انسانی است؛ این جهان، حکم قفس او و همة تلاشش برای رسیدن به عالم ملکوت است. گل سرخ به‌نشانة معشوق، ذات باری تعالی، تمثیل بهشت و انسان کامل به نمایش درآمده است. در اشعار فارسی نیز گل همه ناز و بلبل همه نیاز است که در جست‌وجوی معشوق و درحقیقت گل ازلی است. در نگاره‌های هنر اسلامی بین تصاویر و شعر عرفانی ارتباط نزدیکی وجود دارد. در دورة قاجار با رواج داستان‌ها و متون عرفانی (مثل داستان شیخ صنعان عطار و مثنوی مولوی) نیز با گرایش افکار مردم و هنرمندان به این مضامین، نقاشان گل و مرغ درپی کشف این معانی و مفاهیم از جهان تخیل و تمثیل شاعر عرفانی برآمدند تا با تأثیر از این فضاها تصاویر نابی را خلق کننند. درنتیجه نقاشی‌هایی سراسر رمز و معنا را بر بسیاری از وسایل روزمره مثل قلمدان، قاب آیینه، جلد متون مذهبی (قرآن و ادعیه) ظروف، دیوار و سقف بناها می‌توان دید.
در شعر مولانا، باغ جان به باغ طبیعت می‌پیوندد و تصاویر این جهانی او تأویلی آن‌جهانی می‌یابد. منظور او از باغ، مأوای روحِ درقفس‌مانده است و باغ این‌جهانی پرتویی از باغ عالم ملکوت و مثال است. یکی از مهم‌ترین معانی نمادین پرنده، روح یا جان است بدین معنا که روح پیوسته در تلاش است به‌سوی عالم افلاک (موطن اصلی) به پرواز درآید. این مرغ عاشق در خیالِ وصال گل آواز می‌خواند تا گل سرخ چهره بنماید و جان او را راهی عالم معنا کند. از نظر او گل نماد عشقی آن‌جهانی (خدا) است که انسان (مرغ ـ روح) را به اصل وجود خود رهنمون میکند. او معتقد است هریک از اجزای طبیعت تجلی حضور خداست و هنر را محاکات از عالم مُثل و تداعی خاطرات بهشت می‌داند؛ بنابراین فرضیة بیان‌شده در ابتدای مقاله اثبات‌پذیر است.
یادداشت‌ها
)